July 11, 2014

Ti Lengguahe ken ti Tawid ti Puli

(Gapu iti kaadda ti panggep a mangpabaliw iti ispeling wenno pannakailetra dagiti balikas nga Ilokano a maisupadi iti agdama a pannakailetrana a kas mabasbasayo ita iti Bannawag wenno iti ibagbaga ti naipaulog a “KWF Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano,” sumagmamano a grupo dagiti mannurat ken dadduma pay a maseknan a grupo malaksid kadagiti indibidual a tattao ti nangipeksa iti panangsupiatda iti dayta a panggep babaen ti panagsuratda iti Pangulo ti Komisyon sa Wikang Filipino, ni Dr. Virgilio S. Almario, ken iti Departamento ti Edukasion. Mairaman kadagitoy ti surat a naggapu ken ni retirado a Hues Artemio C. Baxa nga agnaeden iti Hawaii. Mapadayawan ti Bannawag a mangibinglay iti daytoy a surat ni Judge Baxa, iti bersion daytoy iti Ilokano. –Editor)

Patgek a Dr. Almario:

Palubosandak man a mangyam-ammo iti bagik. Naipasngayak idiay Bacarra, Ilocos Norte, ket Ilokano ti nakayanakak a pagsasao.  Nupay agnaedakon iti Estados Unidos iti nasursurok ngem 45 a tawen ken maysaakon a makipagili iti America nga agnanaed iti Hawai, ti pagsasao nga Ilokano ti kangrunaan pay laeng nga ar-aramatek a pannakisao kadagiti padak nga Ilokano, ti kaaduan kadagiti Filipino nga agnanaed iti daytoy nga Estado.

Maysaak a patanor ti sistema ti pagadalan ti gobierno iti Filipinas agingga iti panagturposko idi 1954 idiay Bacarra National Comprehensive School.  Iti hayskul, iti tawenko a 15, indatagko iti Bannawag ti immuna a daniwko a napauluan iti “Nailet a Dalan” tapno maipablaak koma iti dayta a magasin.  Iti naglabbet a ragsak ken siddaawko, naipablaak iti Bannawag a kas Parupa a Daniw idi Agosto 31, 1953, ken naulit a naimaldit iti Bannawag idi Pebrero 11, 2008.

Ti naagapad a padasko ti nangirteng iti panagduyosko nga agbasa iti Literatura Ilokana ken kasta met ti panagsuratko iti salaysay iti Ilokano a maipablaak iti Bannawag. Ti kinapudnona, bayat ti panagad-adalko iti abogasia iti Hawaii, naisibangko ti nangipatarus iti Ilokano iti “The Report of the Maui Charter Commission and the Proposed Revised Charter of the County of Maui,” ti kangrunaan a dokumento a naidatag a botosan ken anamongan dagiti umili ti Maui iti naaramid nga eleksion idi Nobiembre 1976.  Narikut nga aramid ti panagipatarus ngem naikkannak iti nalaus a pannakapnek saan laeng a gapu iti pannakaammok a ti dokumento ket maipatarus met laengen iti Ilokano, ti pagsasao a napuotak ken paset ti kinataok, no di pay ket maipatarus tapno mairaman dagiti saan unay a makaawat iti Ingles a Filipino-Amerikano ditoy Maui para iti katan-okan a wagas ti politika iti nawaya nga America— ti karbengan nga agbotos.

Kayatko pay a maagapad a ditoy Hawaii, kadagiti korte ken dadduma pay nga ahensia ti gobierno ipaayda kadagiti umili, a nagtaud iti nadumaduma a puli, ti karbengan iti panangpilida iti lengguahe a maaramat, a pakairamanan ti Ilokano, tapno maawatanda no ania ti ibagbaga ti gobierno kadakuada ken iti kasta maipaay kadakuada ti umno a serbisio. Ken kas maysa a sigud a kameng ti Board of Regents ti Unibersidad ti Hawaii, pagaammok a maididiaya a kurso ti pagsasaso nga Ilokano.

Dagiti naagapad iti ngato ti mangiladawan iti di magesdan a kinapateg ti arte ti panagsurat iti lengguahe nga Ilokano a kas mayayon iti inanamongan ti kaaduan a pannakaaramat dagiti balikas ken umno a pannakailetra dagiti balikas. Apektarannatayo amin nga agsursurat ken agsasao iti lengguahe nga Ilokano.

Itden daytoy ti pagtalimudokan ti suratko. Ti panggepmi iti ortograpia a mainaig iti Ilokano a pagsasao, maiparbeng iti kinaepisiente daytoy ken iti pannakagun-od dagiti naruay a benepisio.  Rumbeng pay a mairaman a mabigbig ti nailian a pagsaayatan dagiti Filipino, dagiti agad-adal a mangaramat iti daytoy, ken dagiti Filipino iti pakabuklanna, uray pay no sadino ti pagnaedanda ditoy lubong.  Nasken ngarud ti nadaras a pannakapatalged ti Ortograpia ti Ilokano wenno ti pammilin ti Departamento ti Edukasion para iti pannakaaramat daytoy.

Maisingasing iti daytoy a ti umno nga ortograpia ket ti naaramid babaen ti naannad a panagamiris, panagadal, nagtitinnulongan ken napagkaykaysaan a naanamongan.  Rumbeng a mairaman dagiti adda iti akademia a naigugor iti Ilokano a pagsasao, dagiti eksperto iti lenguahe, dayta ket, dagiti mabigbig a mannurat ken dagiti makaammo iti puon ken pannakatubay ti pannakaaramat iti pagsasao nga Ilokano.

Mainaig iti daytoy, maawatak a ti “KWF Tarabay” isu ti ortograpia nga inurnos ti bunggoy nga addaan iti kamkameng a mabigbig ken naipasdeken iti kinatao ken kinalaingda iti Ilokano a pagsasao, kangrunaan ti naipakadawyanen a pannakaaramat dagiti balikas nga Ilokano ken ti pannakaisuratda.  Napasnek a nagtrabaho dagitoy a kas maysa a bunggoy ket nakapataudda iti makitatayo nga Ortograpia iti Ilokano a nagdalan iti nainget a panagsukisok, komprehensibo ken napagkaykaysa. Ti kabilegan a pagpigsaan daytoy nga ortograpia ket isu ti kinapudno a bunga daytoy ti nagdadanggay nga aramid dagiti kameng.  Kapkapnekak a dagiti parikut iti kinaumno ket napagdedebatean ket dagiti umno a sungbat, nagun-od babaen ti umno a rason ken panagaanamong. Kapkapnekak pay a nataming met ti panagbalbaliw ken pannakapulingling dagiti balikas; a daytoy ket bunga ti nabannayat ken in-inut a proseso bayat ti panagtulid dagiti tawen agingga iti nadanon ti panawen a nagbalinen a natalged wenno awanen ti pagbaliwan dagita a balikas; a no bilang adda man pagbaliwan ti pannakaaramat ken pannakaisurat dagiti balikas, mapasamak dayta a kas kidkiddawen dagiti padas ken pakasapulan, saan a panagbalbaliw gapu laeng ta kayat a baliwan.  Agtalinaed a ti nasimbeng a pundasion ti panagbalbaliw ket ti agtultuloy a kinatalged.  Nasken daytoy  ta babaen ti lengguahe, nangruna unay no babaen dagiti maisurat a balikas, a malaga dagiti nginabras ti tawidtayo iti napalabas— ti naummong a kulturatayo ken nakaugalian.  Iti ababa a pannao, ti napateg a tawidtayo a kas maysa a puli.

Namnamaek ngarud a sitatalged a ti “KWF Tarabay” ket isu koma ti pilien ti Komisyon sa Wikang Filipino a kas kakaisuna nga Ortograpia ti Ilokano  a mapalubosan a mausar iti panagsursuro ken mausar kadagiti pagadalan a publiko iti Filipinas.  Saan laeng a dagiti agad-adal ken mangisursuro ti maapektaran iti daytoy.  Maapektarantayo amin nga agsasao ken agsursurat iti lenguahe nga Ilokano.   Mairaman pay a maapektaran dagiti dadduma a gimong a mangar-aramat iti lenguahe.

Kamaudiananna, bay-andak a mangyebkas iti panagyamanko iti panangipalubosyo kaniak a mangipeksa iti nanumo a kapanunotak.

Siraraem kadakayo,
Judge ARTEMIO C. BAXA (Ret.)


(Naipablaak iti Bannawag, Hulio 21, 2014 a bilang, iti seksion a "Ti Makunami.")

No comments:

Post a Comment