Ni GUILLERMO R. ANDAYA
ITI kallabes nga isasarungkarko iti Barangay Cabaruan, Bacarra, Ilocos Norte a ‘yan ti dinakkelak a balaymi iti daydi Nanang (Concepcion Andaya Tumacder, kabsat dagiti nagkonkonsehal ti ilimi Cirilo D. Andaya, nga isu ti nangpatanor kaniak a kas anakna manipud idi agdua pay laeng ti tawenko a panangipasngay ti nanangko, Marcela Ramirez Andaya, iti sumaruno kaniak a kabsatko), inukagko dagiti linaon dagiti dua a dadakkel a baul ta adda binirokko a dokumento. Iti maikadua a baul a naduktalak ti kaadda ti dua a banag a namagampayag iti lagipko kadagiti aldaw, pinulpullon a tawen ti napalabas a pannakatubayko a kas mannurat iti Bannawag – ken ti tao a nainaig iti dayta a pannakatubay.
Pannakairanranana, iti daytoy Nobiembre 4, agtawenen ti Bannawag iti 79, ta rimmuar ti umuna a bilangna idi Nobiembre 4, 1934 (nupay inkeddeng ti Editorial nga iti isyuna iti Oktubre 28, 2013 ti Maika-79 nga Anibersario a Bilang ta isu ti umuna a bilang iti maika-79 a tawen ti magasin). Isu a naabbukayak a nangsurat iti daytoy a salaysay maipapan iti maikapat a nag-editor iti Bannawag, umuna daydi Apo Magdaleno Abaya, sinaruno daydi Apo Benjamin Gray, sa daydi Atty. Narciso Gapusan—ken maipapan metten iti pannakilangenko iti dayta nga editor.
Ti umuna kadagiti dua a banag a nasukainak iti maikadua a baul daydi Nanang, isu ti umamarilion a naimakinilia a manuskrito. Ti maikadua, isu ti daanen nga isyu ti Bannawag a napetsaan iti Disiembre 16, 1957. Pamaskua a Bilang iti dayta a tawen ti kangrunaan a magasin dagiti Ilokano.
Unaek nga agapaden ti naimakinilia a manuskrito ta isu ti immuna a nakaiturongan ti imatangko. Ti umuna a panid, nagusugosan babaen ti tugot ti nalabaga a krayola ngem maanniwan pay laeng ti naimakinilia a titulo ti manuskrito: “Pannakabigbig.” Iti babaen ti nagusugosan a paulo, mabasa ti pannakailadawan ti manuskrito a kas Ababa a Nobela ni Guillermo R. Andaya, ket iti baba daytoy, mabasa ti Umuna iti Dua a Paset. Iti baba dagitoy a naisurat babaen ti nalukmeg a tugot ti lapis a Mongol ti naisukat a paulo ti manuskrito: “Amirisem Koma Manen.” Iti met akinkanawan a suli ti panid, mabasa ti natalmeg a pannakaisuratda dagiti petsa a Sept. 16 ken 22.
Diak ugali ti agidulin iti kopia ti orihinal ti ania man a sinuratko. Ngem apay nga adda ti nasao a manuskrito iti baul daydi Nanang iti uneg ti nasurok a limapulo a tawen? Inwalinko ti pannakasdaawko iti kaadda ti manuskrito sadiay ket sigagagarak a nangbasa iti sibubukel a manuskrito. Adda dagiti balikas a nagusugosan/nabaliwan. Adda pay sumagmamano a parapo a nakurosan tapno nasaysayud ti panagtaray ti istoria. Nangnangruna, adda dagiti naisurat babaen ti ima a komento ken singasing.
Daydi Manong Tante (Constante C. Casabar), agdama idi a literary editor ti Bannawag, ti akinsurat kadagita.
Ngem apay a naisubli kaniak ti manuskrito tapno aturek idinto nga inyiskediul idin ni Manong Tante ti pannakaipablaakna a kas paneknekan dagiti dua a petsa a Sept. 16 ken 22 a naisurat iti manuskrito? Apay a dina latta koman inatur?
Iti panangut-utobko itan, paset ti naidumduma a panangtrato daydi Manong Tante kaniak tapno maasaak iti panagsurat. Ngem saan a kasta ti adda iti panunotko idi. Nangruna idi adda intriga dagiti in-inauna ken mabigbigen a mannurat a masansan a maranaak idi iti opisina ti Bannawag ken nakaikuykuyogak a rimmuar iti opisina ti Bannawag iti sumagmamano a daras.
“Namin-anon nga insublina ti saritam tapno aturem idinto a bassit met la a panangbaliw ti masapul?” sinaludsod ti maysa kadakuada iti naminsan. “Parparigatennaka laeng.”
“Sikan sa laeng ti pangar-aramidanna iti kasta nga isublina ti saritam tapno sika pay laeng ti mangatur imbes nga isu ta dayta ngarud ti talaga a trabahona,” insutil ti sabali a nabayag idin a makaipabpablaak kadagiti sarita ken salaysay iti Bannawag.
Tapno adda pamalpalatpatan ti agbasa iti daytoy a salaysay no ania dagiti komento ken singasing ni Manong Tante iti panangeditna iti sinuktanna ti paulona nga ababa a nobelak manipud iti “Pannakabigbig” iti “Amirisem Koma Manen,” daytoy ti pagtarayan ti istoria:
Agayan-ayat da Raul, sekretario munisipal ti ilida, ken Clarita. Kellaat a nakaawat ni Raul iti surat ni Clarita a nangibagaanna nga agsinadan. Saan nga imbaga ni Clarita ti nakaigapuan dayta a pangngeddengna. Naammuan ni Raul a natay ni Naty, ti nabayagen a masaksakit a kabsat ni Clarita. Ti di ammo ni Raul, sakbay ti ipupusayna, pinagkari ni Naty ti kabsatna tapno isu ti mangaywan kadagiti dua nga annakda iti asawana, agtawen iti uppat ken dua. Napan nakipamumpon ni Raul iti kabangibangda nga ili a nakaikamangan ni Naty. Naam-ammo ni Raul ni Rosauro, ti balo. Idi damo, innala ni Clarita dagiti dua a kakaanakanna iti balayda. Idi agangay, innala ni Rosauro, a nakayawanen ken ni Clarita, dagiti annakna tapno ad-adda a mayasideg isuna ken ni Clarita. Binirok dagiti dua nga ubbing ti kaadda ni Clarita iti sibayda. Tapno matungpal ni Clarita ti karina iti pimmusay a kabsatna, napan nakipagindeg iti balay ti kayongna. Sinarungkaran ni Raul ni Clarita iti balay ti kayong daytoy tapno allukoyenna a sublianda ti ayan-ayatda. Napaay. Saan a nailaksid ken ni Raul ti panagduyos ni Rosauro ken ni Clarita. Iti pannakapaayna a mangallukoy ken ni Clarita ken iti situasion da Clarita ken Rosauro, nabukel iti panunot ni Raul nga awan ti sabali a pagtinnagan ti panagindeg ni Clarita iti balay ti kayongna no di ti di maliklikan a panagkinnaawatan dagiti dua. Natataer ni Rosauro ngem isuna. Siniguradona ngarud iti panunotna a kas iti pagsasao nga uray ti naata a kayo, sumged no mayasideg iti apuy; maladamanto met ti puso ni Clarita para iti kayongna. Kadagitoy a napampanunotna, nagsurat ni Raul a para iti pagragsakan ni Clarita, nupay nasaem kenkuana, situtudion a mangawat iti naliday a pagbanagan ti ayan-ayatda.
Iti kanawan a pingir ti panid a nakailanadan dagita a pampanunot ni Raul kada Clarita ken Rosauro, naisurat ti kastoy a komento ni Manong Tante: Where did the author get this? Omniscient? Is she not being written from your man’s point of view? (Nangalaan ti autor iti daytoy? Mabasana ti panunot ti sabali a tao? Saan kadi nga inladawam isuna [ni Clarita] iti panirigan ti lalaki?)
Wen, imbes a kinurosan koma ni Manong Tante ti naseknan a paset ti sinuratko tapno deretso ti mensahena nga “ikkatem daytoy,” imbitinnak, babaen dagiti saludsodna, iti umno nga aramidek. (Iti naminsan, iti sabali nga istoriak, diak sinurot, idi isublina ti manuskrito a pinaaturna, dagiti singasingna a pannakaatur. Nagtungtung-ed a nangibaga a paset ti pannubokna kaniak ti diak sinurot a singasingna.)
Iti met paggibusan ti ababa a nobelak a nangipakitaak iti panangsarungkar ni Rosauro ken ni Raul iti opisinana ken panangibaga ni Rosauro a linibasna a binasa ti surat ni Raul ken ni Clarita ket nakitana ti liday nga indateng ti surat ken ni Clarita, ken panangawis ni Rosauro ken ni Raul tapno sumarungkar daytoy iti balayna, a naggibus iti panangalamano ni Rosauro kenkuana, insuratko daytoy:
Nagsubli ni Raul iti lamisaanna. Nagtugaw. Inyapputna dagiti imana iti rupana. Iti panagkidemna, kasla makitkitana ni Rosauro a mangsabatto kenkuana iti agdan ti balayda. Kalpasanna, iturongna iti salas a pagtugtugawan ni Clarita. “Agsarsaritakayo man pay laeng,” kunananto. Kalpasanna, alaenna dagiti ubbing nga iruar iti salas ket rummuarda iti balay. Mabatida ken Clarita iti balay. Agdumdumogto ni Clarita.
“Immay ni Rosauro idiay opisina itay bigat,” iruginanto. “Nagsaritaanmi ti maipanggep kenka. ‘Nia ti kunam no yawisko manen ti panagsublita iti nalabesta?”
Sidudumog, saan nga ingato ni Clarita dagiti matana. Ngem no iggaman ni Raul ti imana, makipinnerrengto iti baro. Saanna a mailibak wenno mailemmeng ti rissik ti ayat a gumilgil-ayab kadagiti matana.
“Manong Raul, agsakit kadi ti ulom?”
“Buwisitka,” kinuna ni Raul a di pay timmaliaw iti naguni nga ammona a ti mensahero ti presidensiya. “’Nia ti pakibiangam no agsakit ti ulok?”
Iti dayta a panaggibus ti ababa a nobelak, daytoy ti naisurat a komento ni Manong Tante: But this tone implies anger; why should he not smile and chuckle to the amazement of the messenger? (Ngem ti tono ni Raul, iladawanna ti pungtot; apay a di koma umisem sa agayek-ek a makaigapu iti pannakasdaaw ti mensahero?)
Annugotek, napimpintas a paulo ti “Amirisem Koma Manen” ngem ti “Pannakabigbig.” Babaen dayta a paulo, nalaklaka a maawis ti interes ti agbasa. Ania ti agur-uray a maamiris? Idinto a naiturong ti awis ti panangamiris iti maysa kadagiti karakter ti istoria, ni Clarita, kasla naiturong metten iti agbasa ti awis tapno isu ket makipagamiris.
SAKBAY a personal a naam-ammok ni Manong Tante, dinaydayawko ti laingna a mannurat babaen dagiti sinuratna a nobela ken sarita. Mairaman kadagitoy ti serye a sinuratda maipapan iti panagam-ammo ken iti whirlwind courtship ni agpapaay idi a Diputado Ferdinand E. Marcos ken ni Imelda Romualdez a nagbuliganda a sinurat ken Marcelino A. Foronda, Jr. a pinauluanda iti “Naparmek: Iti Kinapintas ken Ayat.”
Idi agpa-Manila-ak iti kalgaw ti 1956 tapno agenrolak iti kurso a Journalism iti Faculty of Philosophy and Letters iti Unibersidad ti Santo Tomas, adda inkuyogko a saritak nga indatagko iti Bannawag. Sakbayna, idi addaak pay laeng iti maikatlo a tukad iti St. Andrew Academy iti ilimi, naipablaak ti ababa a saritak a napauluan iti “Dawel” nga insalipko iti Benneg ti Para Kadagiti Agdadamo a Mannurat, ti kaluklukat idi a salip a para kadagiti agad-adal iti sekundaria. Iti maikadua a lawas a kaaddak iti Manila, napanak iti pasdek ti Ramon Roces Publications a mangipabpablaak iti Bannawag iti nagsulian dagiti kalsada a Soler ken Calero iti Sta. Cruz, Manila.
Kasta unay ti tibbayok idi umuliak iti agrikus nga agdan ti nadaeg nga uppat a kadsaaranna a pasdek. Idi makadanonak iti maikadua a kadsaaran, dinamag ti Tagala a resepsionista ti naganko ken no ania ti gagarak. Imbagak nga adda idatagko a sarita iti Bannawag. Adda tinawagan ti resepsionista iti intercom. Iti di mabayag, maysa a lalaki nga adda iti mid-twenties-na ti kasla agdardaras nga immulog.
“Mr. Casabar, adda kano idatagna a sarita kadakayo,” ti panangyam-ammo ti resepsionista kaniak.
“Ayanna?” pormal ti timek ti inawagan ti resepsionista iti Mr. Casabar a nangitanggaya iti kanawan nga imana tapno yawatko kenkuana ti sinuratko. Kalpasan a nayawatko ti naisobre a manuskrito, “Bay-am ta basaekto,” kinunana ket timmallikuden.
Iti pannakailabegko iti imbilangko a brusko a pannakatratok, nakitak ti mangay-ay nga ikikita ti resepsionista kaniak.
Immulogak iti agdan a nalaus ti pannakaupayko. Iti asino man nga agngayangay a mannurat, didiosen ti kayarigan dagiti editor.
Nagsasaruno a lawas a gimmatangak iti Bannawag iti newsstand iti nagsulian ti Avenida Rizal ken Azcarraga (Claro M. Recto itan) nga asideg iti Ramon Roces Publications tapno ammuek no naipablaak ti saritak. Linawas a naupayak. Diak met naitured, kalpasan ti makadikapay a padasko ken ni Mr. Casabar, ti mapan makidamag kenkuana.
Napukaw ti kompiansak nga agsurat. Idi agngalay ti semestre, aksidente a naam-ammok ti maysa a pada nga Ilokano, ni Benjamin Gapasin. Nakaenrol met iti kolehio a serserkak. Iti maysa a malem, nangngegko a kasarsarita ti maysa a kaklaseak iti Ilokano. Idi dinamagko iti kaklaseak no asino ti lalaki, naammuak nga isu ni Benjamin Gapasin. Addada idin nabasbasaak a saritana iti Bannawag. Nakiam-ammoak kenkuana.
Bibo ni Ben. Saan a masmasleg. Insan a dagus ti awagna kaniak. Am-ammona idin dagiti kameng ti Editorial ti Bannawag. Iti maysa a malem, inturturedko ti kimmuyog kenkuana ta adda singirenna a bayad ti naipablaak a saritana. Nagasat ta awan ti resepsionista iti tugawna idi umulikami iti pasdek ti Ramon Roces Publications. Wenno binainko koma ti bagik a makitana.
“Saan a mabalin nga ipablaak ti sinuratmo,” kinuna ni Mr. Casabar idi nadakamat ni Ben nga adda indatagko a sarita. Nadlawko a dagus a “sinuratmo” ti inaramatna a balikas imbes a “sarita.” Idi naammuanna a nakaenrolak iti Faculty of Philosophy and Letters, a nagturposanna met, kasla limmag-an ti riknana kaniak.
“Dika maup-upay no ma-reject ti sinuratmo,” imbagana kaniak idi agpakadakamin. “Paset ti biag dagiti mannurat, nangruna dagiti agdadamo, dagiti rejection slips. Urayek ti sumaruno a suratem.”
Anian a nagdumaan dayta a pannakasarangko kenkuana iti daydi damo a panagkitami!
Idi lumabaskami ken Ben iti tugaw ti resepsionista nga addan iti tugawna, “Okey ka na ba kay Mr. Casabar?” inimtuodna.
Tung-ed ken mapilpilit nga isem ti insungbatko iti resepsionista.
(Maituloyto)
(Naipablaak iti Bannawag, Nobiembre 4, 2013 a bilang.)
