Ni EDIVIR F. CASTILLO
Dimo ibaskag amin a kasal-itam iti Internet ta amangan no maaramatto dagitoy kontra kenka…
FACEBOOK? Twitter? Dua laeng dagitoy kadagiti adu a makunkuna a social networking sites. Babaen dagitoy, mabalin ti makilangen kadagiti sabsabali a tattao a pakaammuan kadagiti nagduduma nga impormasion, personal a mensahe, ladawan ken uray pay video.
Makalinglingay ti panagaramat kadagiti social networking sites isu a di mabilang ti kaadu dagiti agar-aramat. Gapu met iti daytoy, saan a maaluadan no dadduma nga adda maiposposte a nasken koma a sumagmamano kadatayo laeng koma ti makaammo ngem maammuan metten ti sangalubongan.
Kinapudnona, paneknekan dagiti pasamak nga awan ti mailimed iti Internet; mabalin nga addanto panawen a mastrek ti asino man ti account-mo ket amin a palimedmo, maibulgar.
Iti ngamin panaglatak dagitoy a social networking sites, immadu met dagiti hackers wenno saan nga autorisado a panagaramat dagiti sabali a tattao iti personal nga account dagiti agar-aramat, saan a maikanatad a mensahe nga iposte dagiti spammers, panangparnuay iti virus a mangdadael kadagiti linaon ti kompiuter, identify thieves ken dadduma pay a maibilang a kriminal nga aramid.
Iti pannakaibaskag kadagiti personal a palimed kadagiti social networking sites, kasapulan ngarud nga annadan ken salakniban ti bukod a bagi. Manen, laglagipen a no ania ti naiserrek iti Internet, agtalinaedto lattan iti Internet.
Iti panagaramat kadagiti social networking sites, siguraduen nga awan ti peggad nga itdenna iti agdama ken iti masakbayan.
Iti ngamin Internet, awan ti makunkuna a pribado nga impormasion. Mabalin a maagaw, makopia wenno mai-save iti sabali a kompiuter amin a maiposte ti maysa nga agar-aramat iti Internet sa maiwaraston kadagiti sabsabali a tattao.
Saan ngarud nga ipalubos a maiserrek iti kompiuter dagiti pasamak, aktibidad ken ladawan a mabalin a mangipakaammo kadagiti personal a detalye. No makita pay ketdin dagitoy iti kompiuter, dagdagusen metten nga i-delete.
Maibalbalakad pay nga isina ti account ti pamilia ken dagiti trabaho iti panagaramat iti social networking site tapno masalakniban ti kaamaan. Mangiserrek iti maysa nga account para iti propesional ken publiko a biag, ken maysa iti personal a pakaseknan a mainaig laeng iti pamilia ken kadagiti nasinged a gagayyem. Saan pay a pagparangen dagiti nagan ti asawa, annak, kakabagian tapno masalaknibanda pay.
No iposte ti aldaw ti panagkasangay, saan nga iposposte ti tawen a pannakayanak. Ti laeng bulan ken petsa ti ikabil ta nalaklakan a maammuan ti identidad ti agar-aramat no iraman pay nga iposte daytoy.
Kanayon pay ketdi nga i-check dagiti defaults, panagsukat dagiti settings ti kompiuter ken dagiti networking sites ken siguraduen a dida iruar dagiti pribado nga impormasion.
Ipalawag kadagiti kameng ti pamilia a kasayaatan pay laeng ti pannakikomunikasion babaen ti pribado a mensahe wenno e-mail. Kadawyan ngamin nga adu kadagiti nabiit pay laeng nga agar-aramat kadagiti social media ti saan a makaammo iti nagdudumaan ti publiko ken pribado a komunikasion iti online.
Saan nga agkitakit a mang-delete kadagiti personal a mensahe a kas iti panagpungpungtot wenno pannakiap-apa iti Internet. Nasaysayaat payen a tawagan iti telepono ti kayat a kasarita ngem ti panangiposte kadagiti makapasugkar a balikas babaen ti social media.
Pilien a nasayaat dagiti akseptaren a gagayyem iti social network. Adda dagitay mangted iti saan a pudno nga impormasion tapno makaallukoyda laeng a manggun-od kadagiti personal nga impormasion.
Iti panagsaknap ti social networking, napukpukaw metten ti kinapribado ti tunggal tao. Iti gagartayo a mangibinglay kadagiti impormasion, ditay’ mapupuotan a naidaslagtayo gayamen dagiti kasal-itantayo ken dadduma pay a banag a mamagpeggad iti kinatalged ken seguridadtayo.
Addan iti biagtayo dagitoy a social networking sites. Kas iti amin a banag, napeggad ti aglablabes a panangaramat kadagitoy. Awan kas iti agannad.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Nobiembre 26, 2012 a bilang.)
