Ti masakbayan ti ortograpiatayo adda met laeng kadatayo a mangay-ayat iti lengguahetayo, ken kadagiti eksperto, a saan ket nga idiktar ti maymaysa laeng a tao.
(Maudi iti Uppat a Paset)
 |
| No masurot ti ortograpia ni Lopez, uray ti ispeling ken pannakaaramat dagiti balikas iti linaon ti Nasantuan a Biblia, adu kadagitoy ti agbalin a biddut. Ta mismo a ti balikas a Biblia, maisurat koma a Bibliya. |
Gapu ta kabarbaro daytoy a proyekto, awan ti estandardisado nga ortograpia ti Ilokano nga iggem ti kompania, ken awan pay met naalada nga opisial a material a mainaig iti daytoy manipud iti DepEd.
Amano met idi a maang-angay ti “Kur-it ken Kurditan,” maysa a nailian a komperensia a mainaig iti lengguahe ken literatura dagiti Ilokano iti University of Northern Philippines, Siudad ti Vigan (Abril 25-27). Imbagak iti coordinator ti proyekto iti Rex a yurayda ti pagbanagan ti komperensia, amangan, kunak, no adda iruarda a pakaammo a mainaig iti ortograpia.
Ngem gapu ta awan met ti nalawag a pangngeddengda (a kas iti damo a panangawatko) iti nasao a komperensia no ania ti masurot nga ortograpia ti Ilokano a para iti MTB-MLE, nagtunoskami iti coordinator a no ania ti ibaga ti DepEd mainaig iti ortograpia ti Ilokano, isu ti surotek a pagibasaran iti panageditko.
Iti daydi met a gundaway nga intedko iti Rex ti kopia ti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” (Tarabay) nga inruar ti Komisyon sa Wikang Filipino idi 2012 ken ti inruar ti DepEd ICMS a pagibasaran a libro a napauluan iti “Agsursuro Tayo nga Agbasa: Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” a rimmuar idi 2013 (mabalin a mai-download ti kopia iti website ti DepEd).
Uppat a Manuskrito ni Lopez
Awan koman ti parikut, ta addan nalawag a pagibasaran. Ngem ti rigatna, ti autor ti libro nga editek ket libro gayam ni Maria Eliza S. Lopez (asawa ken co-author met laeng ni Dr. Joel Lopez iti “Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” a naibasar iti DepEd Order No. 34 s. 2013) ken ni General Valdez (saanko a kabagian), maysa a mangisursuro iti Mariano Marcos State University-Laboratory Elementary School.
(Naammuak pay iti Rex a ni Dr. Ricardo Ma. Duran-Nolasco ti nangirekomenda ken ni Lopez iti Rex.
Ineditko ngarud ti umuna kadagiti uppat a manuskrito da Maria Eliza S. Lopez ken General Valdez, wenno ti Kinder level, iti seryeda a Panagbasa (Reading). Imbagak iti Rex nga inaramatko ditoy ti aprobado ti DepEd ken KWF nga ortograpia (no agbasartayo iti surat ni dati nga Undersecretary Yolanda Quijano a para iti GUMIL Ilocos Norte idi 2012, isu daytoy ti KWF Tarabay). Nagaramidak pay iti evaluation report a para kadagiti autor a nangisuratak dagiti pammaliiwko a linabsing da Eliza Lopez ken Valdez ti alagaden ti DepEd ken awan ti bileg ti ipilpilitda nga ortograpia (ti Lopez orthography) ta saan a pulos a naglasat daytoy iti proseso (a kas napaneknekan iti surat ni Almario a napetsaan iti Mayo 8, 2014 a para ken ni Quijano, a nailanaden iti maikatlo a paset daytoy a serye).
Ken gapu ta nabayag metten nga isyu daytoy a nangrugi pay iti panangtubngar ti GUMIL Ilocos Norte iti immuna a pampleto ni Lopez, siakon ti nagdisnudo a napan iti opisina ti DepEd iti Siudad ti Pasig tapno mangala iti klaripikasion manipud kadagiti opisial no ania ti aprobado nga ortograpia a para iti pagsasaotayo nga Ilokano.
Panagpalutpot iti DepEd Central Office
Maysa a nangato ti saadna (dina kayat ti mainagan no aramatek ti imbagana iti daytoy nga artikulo) ti Bureau of Elementary Education (BEE) ti nakapatangko ket pinatalgedanna nga awan ti ammoda iti ortograpia ni Lopez, ket awan ti sabali nga inaprobaran ti DepEd no di laeng ti “Tarabay ti Panagisuro” nga inruarda idi napan a tawen (pagsayaatanna ta naibasar daytoy a teaching material iti KWF Tarabay). Ngem nakatulong ti imbagana tapno makadanonak met iti opisina ni Dr. Rosalina Villanesa, ti coordinator a mismo ti nasao a teaching material iti BEE ken isu ti focal person ti MTB-MLE ti ahensia.
Kinompirma kaniak ni Villanesa nga awan ti pammalubos ti ahensia nga aramaten ni Lopez ti nagan ken adres iti opisinana (ti Curriculum Development Division ken ti BEE) ken awan ti pammilin manipud iti opisina nga adaptaren ti DepEd ti ortograpia ni Lopez. Segun pay ken ni Villanesa, mabalin kano a makasuan ni Lopez gapu iti kunana a panangallilawna iti publiko a ti obrana ti opisial nga ortograpia.
Ket arigna dua a lawas kalpasan ti pannakiumanko ken ni Villanesa, inruar ni Undersecretary Dina Ocampo (simmukat ken ni Quijano) ti suratna a para ken ni Elizabeth M. Raquel, presidente ti GUMIL Ilocos Norte a nangilawlawag a dagiti laeng naglasat iti grupo dagiti innalada a mannurat a para iti teaching material ti rumbeng a masurot a pagibasaran iti panagisuro iti Ilokano. Ket pinasingkedanna ditoy ti immun-unan nga imbaga ni Quijano a ti laeng aprobado ti KWF nga ortograpia ti suroten ti DepEd, saan ket a ti ortograpia ni Lopez.
Indanonko amin a naurnongko a datos iti editorial coordinator ti Rex. Ngem idi Mayo 21, pinaayabandak iti Rex ta adda kano pagpapatanganmi mainaig kadagiti manuskrito da Lopez ken Valdez nga impaeditda. Ditoy a naammuak a timmawagda kano met iti opisina ti KWF ket mismo a ni Purificacion Delima, Komisioner ti KWF para iti Ilokano, ti nakapatangda.
Ken segun iti timmawag a taga-Rex, imbaga kano ni Delima kenkuana a ti Lopez orthography ti aprobado ti KWF ken DepEd ket mairuarto kano nga opisial daytoy a pammilin inton Hunio 19.
Apay a Hunio 19?
Immun-unan nga imbagak iti Rex a no di masurot ti kayatko a pannakaedit ti libro a kas maibatay iti agdama nga opisial nga ortograpia (KWF Tarabay) a para iti MTB-MLE, saandan nga aramaten ti inobrak (saandak met ketdi a binayadan pay). Ti imasna, awan a pulos ti insungbat da Eliza Lopez ken Valdez iti evaluation report-ko. Isu nga idi ibaga ti Rex nga urayenda ti Hunio 19 a mangeddeng, a patiek a ti grupo ni Lopez ti ayonanda, inkeddengkon nga isubli pay ti tallo a manuskrito ni Lopez nga adda kaniak (Grado 1 agingga iti 3).
Ngem apay a Hunio 19 ti ibagbaga ni Delima?
Maipalagip nga iti surat ni Almario a para ken ni Quijano (napetsaan iti Mayo 8, 2014) a nakadanon kadakami, inlanadna nga angayen ti komision ti maysa a forum inton Hunio 19 tapno agpapatang amin a nagaramid iti ortograpia iti nadumaduma a rehion ken mapagtutunosan a nasayaat no ania ti makunada iti Ortograpiyang Pambansa (OP) ti KWF. Daytoy ngata ti okasion nga ibagbaga ni Delima?
Ngem asino ti nagaramid iti ortograpia a para iti rehion dagiti Ilokano nga ibagbaga ni Almario? Ni kadi Lopez, wenno dagiti nanggamulo iti KWF Tarabay? Ngem agingga kadagitoy, awan met ti imbitasion a naggapu iti opisina ni Almario a para iti nasao a forum.
Ken no saan a pudno ti atapmi, apay a dayta ti ibagbaga ni Delima, idinto a nabatad met a nailanad iti isu met laeng a surat ni Almario a di inanamongan ti KWF ti ortograpia ni Lopez ta saan a naglasat daytoy iti panangtaming ti komision a kas rumbeng.
Ngem no bilang ta agpayso nga aprobaran ti DepEd babaen ti panangisungsong ti KWF, ta dayta ti maal-alimadmadanmi segun iti garaw ni Almario ken ti panagul-ulimek ni Lopez, nalawag a loklokuenda saan laeng dagiti mannurat nga Ilokano a mangsarsaranget iti ortograpia ni Lopez, no di payen dagiti nangangato nga opisial iti DepEd a kas kada DepEd Sec. Arman Luistro, USec. Ocampo, ken Dr. Teresita M. Velasco ti DepEd Region I.
Agingga kadagitoy, awan pay met ti nalawag nga aksion ti DepEd tapno mapasardengda laeng koma ni Lopez iti ar-aramidenna, kabayatan ti panangad-adalda iti legal action nga ibagbaga ti Central Office nga ipaayda ken ni Lopez. Iti panagimtuodko met iti DepEd Region I idi Mayo 23, naduktalak nga uray ibagbagada a ti ortograpia ti KWF Tarabay ti masurot a kas naipadamag itay napan a lawas ditoy magasintayo, ammoda met ti mapaspasamak ita iti USAID Basa Pilipinas a sabali met ti ortograpia a naaramat kadagiti naipablaak a teaching material gapu ta ni mismo a Lopez ti nangedit kadagitoy.
Ket uray pay adda mandato ni Lopez a gamuluen ti proyekto, no bilang a kasta, awan ti karbenganna nga inaknakeman a baliwan ti ortograpia dagiti libro nga awan ti pammalubos ti DepEd.
Dayta ta Matikawdan
Naiwarasen kadagiti eskuela ti nasao a libro. Ket segun iti nakapatangko a nangato nga opisial iti DepEd Region I, makatikaw la ketdi daytoy nga inaramid ni Lopez.
Ta no agbasartayo iti addang ti DepEd Region I, nayadal kadagiti mangisursuro ti KWF Tarabay, ngem gayam adda ti USAID Basa Pilipinas a sabali met ti ortograpia a naaramat kadagiti naipablaak a teaching material gapu ta biniangan ngarud daytoy ni Lopez. Makatikaw, saan?
No idi pay laeng koma a nagaramid iti aksion ti DepEd Region 1 wenno ti Cenrtal Office, awan koma ti naparnuay a parikut. Ngem kuna met ti opisial a kitaenda no ania ti mabalinda nga aramiden iti nasao nga isyu.
Ala, manipud pannakasursurat daytoy a salaysay agingga iti sakbay ti Hunio 19, adda pay met ngarud maaramidan dagiti mangisaksakit iti lengguahetayo a mangsalbar iti daytoy.
Kinapudnona, nasayaat met no adda dagiti sabsabali nga ortograpia a mataming tapno no adda man pagigidiatan dagiti alagadenda, nalaka a mapagpapatangan ken amangan no makatulong pay a mangpasantak ti lengguahetayo. Ngem iti kaso ti Lopez orthography, iti laksid nga awanan daytoy iti pagtaudan a bileg manipud iti DepEd, saan met a naglasat iti konsultasion ken nasiken a panagadal. Dayta ti kanayon a maipagpaganetget iti autor ti ortograpia ken kadagiti pagkapkaptanna iti DepEd Ilocos Norte wenno nangatngato pay nga opisial a ditay’ mainaganan pay. Isu a kasano koma nga ilatagmo daytoy iti lamisaan a mapagpapatangan?
Ngem no bilang laeng ta iti laksid ti pannakatubtubngar ti kontrobersial nga ortograpia ni Lopez, ket ayonan ti DepEd ti kayat ni Lopez a mapasamak, ania ngarud ti agbalin a masakbayan ti pagsasaotayo nga Ilokano?
Adu. Ngem ti maysa a nalawag ditoy, isu ti panagsubli ti pagsasaotayo iti nalidem a naggapuanna. A kasla awan ti nagbambanagan dagiti adun a panagadal ken panagsukisok maipapan iti ortograpiatayo. Wen, ta kasla mangrugrugi manen daytoy a lengguahe. Ta ania kadi ti inaramid ni Lopez? Idi iruar ti KWF ti OP nga inallawat met ti DepEd babaen ti DepEd Order 34 s. 2013, dagus nga impasuroten ni Lopez ditoy ti ortograpia ti pagsasaotayo a kayatna nga aramaten dagiti padana nga Ilokano a di man laeng timmangad iti langit.
Malaksid iti daytoy, ti pay laeng alagaden ti ortograpia ti Tagalog idi 1956 (naggapu ken ni Jose Villa Panganiban) ti nagibasaranna a prinsipio iti panangbaliwna ti alagaden a kas nailanad iti pampletona, a karkardayo iti modernisasion ken panangyannatup iti agdama a panawen ken kasasaad ti lugar nga italtal-o dagiti eksperto tapno mapasantak ti maysa a lengguahe.
Sa iti panangbaliwna iti ortograpia, ibagbagana a masapul ti panagbalbaliw a kasla ketdin ibagbagana a nakadadaan ti agdama nga ortograpia ti lengguahetayo idinto nga— ulitenmi man-- alagaden ti ortograpia ti Tagalog idi 1956 ti kayatna a pakaipasurotan ti ortograpiatayo.
Ti Masakbayan ti Ortograpiatayo
Gapu ngarud iti daytoy, agtultuloy ti panangsalsalaknib dagiti mannurat ti Bannawag, dagiti eksperto iti lengguahe, dagiti mangisursuro ken dagiti nagannak ken dadduma pay nga stakeholder iti pagsasaotayo nga Ilokano a makaawat ti naisangsangayan a pannakapartuat ti ortograpia ni Lopez.
Ket gapu ta dinto agtulnog dagiti mannurat iti dayta a pagannurotan a mabalin nga aprobaran ti DepEd, agsabalinto met ti maisuro kadagiti ubbing ngem iti mabasbasada kadagiti magasin ken pagiwarnaktayo, ken kadagiti dadduma pay a libro a naisurat iti Ilokano a mabalin koma a pagadalanda.
Kunanto ti ubing, sabali met ti insuro ni maestra, a rasonto metten ti pannakatikawna. Ket mapukawto met ngaruden ti kangrunaan a panggep ti MTB-MLE a pasantakentayo ti lengguahe a nakayanakan babaen ti pannakaisuro daytoy a nasayaat ken umisu kadagiti agad-adal nga ubbing.
Agpayso nga emosional daytoy nga isyu. Ta no lengguahe, kunatayo, sakupenna ti identidad, ti politika, kultura ken puli. Kinapudnona, maibagbaga a “kararua ti puli” ti nakayanakan a lengguahe. Ngem tapno maliklikantayo a mapakaro pay ti kinadagsen ti barukongtayo, ken panagbibingay ti kapanunotan, panunotentayo ketdi nga awan ti permanente a pagalagadan ket itultuloytayo a panunoten no ania nga agpayso ti namagkaykaysa kadatayo a rason tapno agaramidtayo ti bukodtayo nga ortograpia.
Ngem iti ungto ti dalan, ti pakasaritaan met laeng ti pudpudno a mangeddeng no ania ti mayannatup nga ortograpia. Kabayatanna ngarud, aramatentayo latta ti Ilokano iti panagsurattayo iti ania nga ammotayo nga umisu a pagalagadan. Bay-antayo ti DepEd nga aturennanto ti bagbagina inton makitana ti lawag.
Ti masakbayan ti ortograpiatayo adda met laeng kadatayo a mangay-ayat iti lengguahetayo, ken kadagiti eksperto, a saan ket nga idiktar ti maymaysa laeng a tao.--O
(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 9, 2014 a bilang.)
Diak ammo no ania ti proseso a pangtubngar kadagiti kapada ni Lopez a mangipilit iti bukodda nga ortograpia. Nabayag metten a panawen, ken inaklon metten dagiti Ilokano, ti ortograpia nga araramaten ti Bannawag. Ti ket makunak, no padasen koma nga idasaran ti injunction ti DepEd ken ni Lopez, tapnon maatur ti linabsingda nga alagaden.
ReplyDeleteAgpayso la unay dayta kunam kabsat. Naundayen nga panawen nga ti Ortograpia ti Bannawag iti kaaduan nga maus-usar kadagiti naipablaaken nga libro, rakurak ken artikulo ditoy aglawlawtayo. Sapay la koma ngarud ta ti DepEd ket makaaramid iti napintas a desision para iti pagsayaatan iti pagsasaotayo nga Ilokano. Ngem no PIRAK TI GUMARAW(sapay koma ta saan), usto la unay ti inlanad ni apo Neyo ditoy artikulona nga agsubli iti nalidem nga nangrugianna iti pagsasaotayo.
ReplyDelete