Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (2)

Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano?
Ni NEYO MARIO E. VALDEZ

Ap-apalan dagiti dadduma a rehion ti kaaddan daytoy a nabukeltayo a “Tarabay,” ta kas kadatayo nga Ilokano, narikut met ti paglaslasatanda a mangisimpa iti bukodda nga ortograpia tapno mayannatup iti baro a sistema ti panagisuro. 

Iti umuna a panagpapatang dagiti nangurnos iti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” idi Septiembre 30, 2011, da (sango, maikadua ken maikatlo iti kanigid) Dr. Francisca S. Nicolas, Direktor, Pangrehiyong Sentro ng Wikang Filipino, Siudad ti Batac; ken Juan S.P. Hidalgo, Jr., sigud Managing Editor ti Bannawag; ken da (likud, agpakanawan) Dionisio S. Bulong, sigud nga Editor-in-Chief ti Bannawag ken Cles B. Rambaud, agdama a Managing Editor ti Bannawag; iti pannarabay da (sango, maikadua iti kanawan) Atty. Concepcion H. Luis, agpapaay idi a Komisioner ti KWF a mangibagi iti lengguahe nga Ilokano; ken Dr. Leticia Macaraeg (kakanawanan), agpapaay idi a Pangulo, Dibision ti Lingguistika, KWF. Adda iti sango, kakanigidan, ni Elia G. Huertas, agpapaay met idi iti KWF, a nagpaay a sekretaria ti grupo. Di nairaman iti ladawan ni Jose Laderas Santos, agpapaay idi a Pangulo ti KWF. Naala ti ladawan iti opisina ti KWF iti Malakanyang, Manila.

(Maikadua iti Uppat a Paset)
NAGTAUD ti Ingles a balikas nga orthography iti dua a balikas a Griego: ti “orthos” a kayatna a sawen “umisu” ken ti “graphia” a kayatna a sawen “panagsurat.” Iti ababa a pannao, ti orthography (ortograpia iti Ilokano) ket isu ti “umisu a panagsurat.”

Ngem asino ti mangibaga no ania ti umisu a pannakaisurat wenno pannakailetra ti pagsasaotayo nga Ilokano? Maysa laeng a tao, a kas iti maysa nga opisial ti DepEd iti Ilocos Norte?

No awatentayo ti ortograpia ti pagsasao nga Ilokano nga inaramid ni Joel Lopez nga iwarwarasna kadagiti mangisursuro iti laksid ti kaawan pammalubos ti Department of Education central office, awan ngaruden ti serserbi daytoy a patangan iti ortograpia, ken saanen a nasken pay a basaen daytoy a salaysay. Ta kasano pay met a mailawlawag ti kaadda dagiti alagaden no kasta met gayam ti kalakana ti mangaramid iti ortograpia a pagibasaran nga agisuro iti Ilokano kadagiti probinsia iti Amianan a Luzon? Agasem ta uray asino la ditan a nangato ti saadna iti maysa a division ti DepEd, mabalin gayamen nga itugawna ti agaramid iti bukodna a pagannurotan sa ibagana lattan a daytoy ti opisial nga adaptaren ti DepEd uray awan ti nalawag a pagbatbatayan ti bilegna?

Panunotem laengen no tuladen ti maysa met a nangato ti saadna iti DepEd iti Cagayan wenno Isabela ti impakat ni Lopez, ket agaramid met iti bukodna nga ortograpia a para kadagiti taga-Tanap, anianto pay ngarud ti masurot nga estandardisado nga alagaden iti panagisuro iti Ilokano wenno panangaramat iti Ilokano a kas medium of instruction? Napananna dagiti adu a panangpadas ken gapuanan dagiti kakailiantayo nga eksperto iti pagsasaotayo a nanggamulo ken nangbukel ti agdama a maar-aramat nga ortograpiatayo.
Dayta ngarud ti dakesna no kinnayatan ti panagaramid iti ortograpia. Nasayaat laeng koma no bassit laeng ti paggigidiatan ti panangiletra (spelling) kadagiti balikas a naaramat. Ngem iti kaso ni Lopez, nagimbento iti bukodna a pagannurotan nga ad-adda a nangsurot iti maisao a lengguahe ngem iti maisurat wenno pormal. Impasurotna ti bukodna nga ortograpia iti Ortograpiyang Pambansa a di met rumbeng a pagibasaranna.

Pakaisangratan ken Panggep ti Ortograpia
Iti panangbukel ti maysa nga estandardisado nga ortograpia, napateg a maammuan no asino ti agkasapulan iti daytoy ken no ania ti panggep. Kas pagarigan, kasapulan dagiti editor ti Bannawag ti maysa nga estandardisado wenno opisial nga alagaden iti ortograpia ti Ilokano gapu ta kayatda laeng nga agsusurot wenno consistent ti panangusar kadagiti porma, estilo ken pannakaaramat dagiti balikas a maipablaak iti magasin. Maliklikanda no kua ti pannakatikaw dagiti agbasbasa. Dayta ngarud ti immun-unan nga impakat dagiti editor ti Bannawag sipud pay rimmuar ti magasin, nupay makuna ketdi a ni Greg Laconsay ti immuna a nangisurat iti daytoy babaen ti sinuratna nga “Introduction to Iluko Grammar” a nairaman iti librona nga Iluko-English-Tagalog Dictionary nga inruar ti Phoenix Publishing House, Inc. (Q.C.) idi 1993. Uray dagiti editor dagiti nalalatak a warnakan a kas iti New York Times, ken uray dagiti agipabpablaak iti libro, kasapulan ti bukodda nga estandardisado nga alagaden iti ortograpia iti ar-aramatenda a lengguahe.

Agpayso met ketdi nga agsabasabali ti ortograpia ti Ilokano a nailanaden kadatayo iti napalpalabas. Adda dagiti mangibagbaga nga agsublitayo iti panagiletra a kas naisuro kadatayo idi panawen ti Kastila. Daytoy ti panagusar iti “quet” imbes a “ket” wenno “siac” imbes a “siak.” Ngem idi pay a binaliwan dayta ti Bannawag a kas met iti panangbaliw dagiti nagsursurat iti Tagalog ti panagiletrada. Ket dayta nga inaramid ti Bannawag, isu met ti nagibasaran dagiti mannurat, nga adu kadagitoy ti mangisursuro, iti panagsuratda para iti magasin. Ken daytoy met laeng ti sinurot dagiti nagipatarus iti Nasantuan a Biblia iti bersionna a mabasbasatayo ita.
Malaksid iti Bannawag, adda met dagiti indibidual wenno eksperto iti pagsasao nga Ilokano a nagaramid iti bukodda nga ortograpia, ngem saan met unay nga umadayo iti ortograpia ti Bannawag dagiti inaramidda, ta mabalin a maymaysa laeng met ti nagtaudan ti inaramatda a rekursos a nangsukog kadagiti ortograpiada. Ket itoy naudi, kayat met ni Lopez nga ipada iti Ortograpiyang Pambansa ti ortograpia ti Ilokano nga inaramidna. Ngem ti pagdumaan ti inaramid ni Lopez kadagiti immun-unan a nairuar nga ortograpia ti pagsasaotayo, agtaptapaw laeng iti angin ti nangibasaranna kadagiti inkur-itna a pagalagadan.

Segun kada Lenore Grenoble ken Lindsay Whaley iti libroda a  Saving Languages, An introduction to Language Revitalization, uray no kasano ti kinasayud ti ortograpia a naaramid, kas koma no nasurot ti prinsipio ti lingguistika ken adda pagibasaranna a teknikal dagiti naaramat nga alagaden, nagpateg latta met a maawat a dagus daytoy dagiti umili nga agar-aramat iti pagsasao, ken agtultuloy dayta a panagawatda tapno makuna a nasamay ken agpaut dayta nga ortograpia. Kasapulan kano ngarud ti nawaya a pannakibiang no mabalin, dagiti lokal a lider ken nangnangruna dagiti umili iti proseso ti panangbukel ti ortograpia uray pay no makuna nga agsasabali ti ammoda kadagiti alagaden ti panangiletra wenno kinabassit iti ammoda iti lingguistika.

Ti asino man ngarud nga agkurang ti ammona iti pagsasaotayo nga Ilokano wenno adu ti ammona ngem bukbukodanna ti agaramid iti ortograpia, nga awan pay ti mainayonna a bukodna a kontribusion ken reaksion dagiti agus-usar iti pagsasao iti aramidenna, awan ti papananna no di ngilawen ti mabukel nga ortograpia.

Kadagiti ngarud naaramid wenno naisingsingasingen a maaramat nga ortograpia, dakkel ti pangatiwan ti ortograpia ti Bannawag gapu ta agtultuloy daytoy a maipakat babaen ti maipabpablaak a magasin ken agtultuloy pay a mapadur-as gapu iti pannakiraman met dagiti agbasbasa. Ngem saanna kayat a sawen a daytoy ti agbalinen nga estandardisado nga ortograpia para iti sibubukel a komunidad dagiti agar-aramat iti Ilokano.

Ortograpia Para iti MTB-MLE
Panggep met ti DepEd ti maaddaan iti maysa nga estandardisado nga ortograpia ti tunggal pagsasao iti pagilian tapno nasaysayud ti pannakaipakat ti mother-tongue-based multilingual education (MTB-MLE) a panagisuro, kas sagudayen ti Akta Republika 10533 (K to 12 Law). Bigbigen la unay daytoy a kaudian ken makuna a kapapatgan a reporma iti edukasiontayo dagiti nakayanakan a pagsasao dagiti ubbing a kas napateg a mangirubuat iti agtultuloy a panagadalda. Naibilin ngarud ti pannakabukel ti kasapulan nga ortograpia ti pagsasao nga Ilokano, kas maysa kadagiti kangrunaan a regional languages iti pagilian, a maaramat iti panagisuro iti lengguahetayo iti amin a pagadalan iti Amianan a Luzon wenno kadagiti lugar nga Ilokano ti kangrunaan a maar-aramat a lengguahe iti pagtaengan.

Tapno magun-od daytoy a panagkasapulan ti DepEd, ket tapno makasurot payen iti agtultuloy a pannakapadur-as ti nailian a pagsasao (Filipino) babaen ti ad-adda a pannakapasantak metten ti Ilokano a kas regional language, nangbukel ti maysa a komite ti Komisyon ng Wikang Filipino (KWF) babaen ti liderato ni Jose Laderas Santos a nagpaay idi a chairman, tapno mangilungalong iti pannakabukel ti maysa nga Ortograpia a para iti Pagsasao nga Ilokano. Idauluan daytoy nga addang ti komision ni Atty. Concepcion Luis, komisioner ti KWF a mangibagi iti Ilokano.

Ti KWF ti pinusgan ti gobierno a mangipakat, mangukkon, ken mangital-o kadagiti panagsukisok ken panagadal tapno mapadur-as, maiwaras ken mapreserba ti nailian a pagsasao (Filipino) ken dagiti dadduma pay a pagsasao (regional languages) iti pagilian.

Idi Oktubre 2011, kalpasan ti pannakiuman ni Commissioner Luis kadagiti naited kenkuana a nagan dagiti mannurat nga Ilokano a mabalin a makaidatag kenkuana iti ortograpia ti Ilokano, tallo nga ortograpia ti naidatag iti KWF tapno maadal. Umuna, ti ortograpia a sinurat ni Guillermo Concepcion para iti Ilokandia Literary, Historical & Cultural Society ken impatarus iti Ingles ni Samuel Bangloy; Maikadua, ti ortograpia nga insagana ni Gregorio T. Amano, ken ti ortograpia nga ar-aramaten ti Bannawag nga insagana ni Cles B. Rambaud, agdama nga editor ti magasin.

Kas nadlaw ti KWF, bassit ti paggigidiatan dagiti ortograpia. Saan a nakakaskasdaaw daytoy gapu ta dagiti nangisagana, agpapadada met laeng a mannurat ti Bannawag.

Tallo nga editor ti Bannawag ti napusgan a nangamiris kadagiti ortograpia— da Juan S.P. Hidalgo, Jr. (a nangibagi payen iti Pangasinan), Dionisio S. Bulong (a nangibagi payen iti Tanap ti Cagayan), ken ni Rambaud a mismo (a nangibagi iti Ilocos Norte) agsipud ta isu ti agdama nga editor ti Bannawag, ti kakaisuna a magasin iti Ilokano nga awan ressatna nga agipabpablaak kadagiti sinurat iti Ilokano manipud pay idi 1934.

Kinadua ida ni Commissioner Luis (a nangibagi payen iti Cordillera), Francisca S. Nicolas nga agpapaay a direktor ti Panrehiyong Sentro ng Wikang Filipino, ken ti resident linguist ti KWF a ni Leticia Macaraeg.
Naawis pay dagiti mannurat, mangisursuro, ken eksperto iti lengguahe manipud iti nadumaduma a probinsia iti Amianan a pakairamanan da Jim P. Domingo, dagiti kameng ti Bannawag a da Juan Al. Asuncion ken Ariel S. Tabag, Joel B. Manuel, Sherma E. Benosa, Elizabeth B. Madarang-Raquel, Aileen R. Rambaud, Jose A. Bragado, Ricarte A. Agnes, Neyo Mario E. Valdez, RTC Judge Joven F. Costales (ret.), Honor Blanco Cabie, Roy V. Aragon, ken Romana Luis Bitancor nagkomento iti maad-adal nga ortograpia— a nagupgop manipud kadagiti tallo a naidatag nga ortograpia.

Pannakaipablaak ken Konsultasion
Immuna a naidatag ti maad-adal nga ortograpia (a naawagan iti “KWF Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” wenno “Tarabay”) iti kombension ti GUMIL Ilocos Norte idi Disiembre 2011) nga inatendaran met ni Joel Lopez. Mismo a ni Rambaud ti naglektiur maipanggep iti ortograpia ken nangadalanna iti reaksion dagiti nagatendar a kaaduanna ti mangisursuro. Naulit ti patangan iti ortograpia iti pasken manen ti GUMIL Ilocos Norte a “Daniw Ilokandia” a naangay iti Currimao, Ilocos Norte idi Pebrero 2012. Manen, ni met laeng Rambaud ti nangidaulo iti patangan iti ortograpia babaen ti tulong ni Lopez. Dimmar-ay pay ditoy ni Alegria T. Visaya ti MMSU-Batac ken Ernesto Cadiz, mabigbig met a mannurat iti Ilokano, a nangipeksa iti kapanunotanda.

Naidatag met laeng ti nasao a “Tarabay” iti Cagayan— iti Cagayan State University-Sanchez Mira Campus babaen ti tulong ti GUMIL Cagayan, sa iti Kombension Nasional 2012 ti GUMIL Filipinas, ti gunglo dagiti mannurat nga Ilokano iti Filipinas ken ballasiw-taaw a naangay iti Bacnotan, La Union babaen ti panangsangaili ti GUMIL La Union, sa iti Seminar iti Panagsurat iti Iloko (Iluko/Ilokano), nga inesponsoran ti Sir Pelagio Alcantara Development (SPADE) Foundation ken ti Provincial Government ti La Union idi Hunio 2012.

Inted met ti Mariano Marcos State University iti Siudad ti Batac, babaen ti presidente, ni Dr. Miriam E. Pascua, ti bendisionna iti “Tarabay.”

Kalpasan daytoy, naipablaaken ti “Tarabay” iti Bannawag manipud iti bilang daytoy iti Agosto 20, 2012 agingga iti Oktubre 1, 2012.

Naangay ti soft launching ti “Tarabay” iti Siudad ti Baguio idi Disiembre 2012 babaen ti pormal a panangawat ti lokal a gobierno nga idauluan ni Mayor Mauricio Domogan iti baro a programa ti DepEd a MTB-MLE wenno ti panangisuro ti pagsasao nga Ilokano kadagiti pagadalan iti Siudad.

Sa idi Enero 2013 sakbay a nagpakada ni Luis a Komisioner para iti Ilokano iti KWF, rimmuaren iti imprenta ti “Tarabay.”

Napateg dagiti konsultasion a naaramid para iti “Tarabay” ta kas kadagiti dadduma nga establisadon a sistema ti panagsurat kadagiti nadumaduma a pagsasao, kasapulan ti acceptability wenno ti panangawat iti daytoy dagiti nakaisangratanna a mangadal ken agusar iti lengguahe.

Segun ken ni Rambaud, naurnong dagiti feedback manipud kadagiti konsultasion ken lecture series. Ken gapu ta naipablaak daytoy iti Bannawag, adda met ngarud dagiti naiserrek a panangatur kalpasan ti panangitudo kadagitoy dagiti nasiput nga agbasbasa iti magasin. Kalpasanna, naaramid ti maudi a bersion ti ortograpia nga isu met ti inukkon ti Komisyon sa Wikang Filipino (nga isu ti nayalnag iti Siudad ti Baguio) ken nairuar iti imprenta idi Enero 2013.

Kinapudnona, ap-apalan dagiti dadduma a rehion ti kaaddan daytoy a nabukeltayo a “Tarabay,” ta kas kadatayo nga Ilokano, narikut met ti paglaslasatanda a mangisimpa iti bukodda nga ortograpia tapno mayannatup iti baro a sistema ti panagisuro. Ti Cebuano, a maikadua a kangrunaan a lengguahe iti pagilian kalpasan ti Tagalog, awan pay bukodna nga nga opisial nga ortograpia, ket ti ortograpia ti Bisaya magasin, kabsat a magasin ti Bannawag, ti sursurotenda.

Masapul Pay ti Alagaden ti Gramatika
Nupay kasta, saanna a kayat a sawen, a naipaleken iti bato dagiti alagaden iti “Tarabay”— a kas kuna met laeng ni Jose Laderas Santos, agpapaay a Punong Komisyoner ti KWF idi mairuar ti “Tarabay.” Ta kasapulan met a maatur no kasapulan, ngem rumbeng nga aglasat iti proseso nga ituyangto met laeng ti KWF. Nalawag nga awan ti bileg ti sabali a tao, iti ruar ti bileg ti KWF, a mangaramid ti bukodna nga ortograpia ket ibandona lattan iti publiko a daytoy ti opisial nga ortograpia.

Ken maysa, rugi laeng ti pannakabukel ti “Tarabay” a mangpasantak iti pagsasaotayo. Ta uray addan dayta nabukel nga opisial nga ortograpia, masapul met a maisimpa pay ti makunanto met nga estandardisado nga alagaden ti Ilokano grammar. Daytoy ti maysa a nadlaw ni Marie Rose Rabang, dekano ti College of Arts and Sciences iti University of Northern Philippines iti Siudad ti Vigan, iti maysa a panagadalna iti integrasion ti Ilokano iti mass media: ti kaawan ti materiales a para iti gramatika a mabalin a maaramat iti kolehio no bilang ta mairaman nga asignatura ti Ilokano iti kurso a Mass Communication.

Kabayatanna, nangaramid met ti DepEd iti bukodna a tarabay para iti panagisuro iti Ilokano, ti “Agsursuro Tayo nga Agbasa: Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano.” Inlungalong daytoy ti Bureau of Elementary Education a nagpaayan ni Dr. Rosalina Villanesa, focal person ti MTB-MLE iti ahensia, a kas coordinator. Karaman pay a nanggamulo iti nasao a resource material dagiti nagpaay met laeng a validator ti “Tarabay” a kas kada Hidalgo ken Nicolas. Nalaka ngarud nga ibaga a naibasar iti “Tarabay” ti ortograpia nga inaramat ti DepEd iti panangbukelna iti nabukelda a libro, ti “Agsursuro Tayo…” nupay madlaw a saan a na-proofread a nasayaat ti libro, kas madlaw iti paulona a panagsina dagiti balikas nga “agsursuro” ken “tayo” idinto a rumbeng koma nga agsilpo dagitoy, kas maibatay iti “Tarabay.”

Ngem ti nalawag, awan la ketdi ti ammo ni Lopez iti daytoy a “Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” ti DepEd isu a nagaramid lattan iti bukodna nga ortograpia a kasla awan ti naar-aramidan dagiti amongna iti central office. Ti rigatna pay, saan a sinurot ni Lopez ti immuna a surat ni agpapaay idi nga Undersecretary Yolanda Quijano para iti GUMIL Ilocos Norte a ti aprobado ti KWF nga ortograpia (nga isu ti “Tarabay”) ti rumbeng a suroten ti DepEd kadagiti aramidenna a material iti panagisuro.

Ti pay nakakaskasdaaw ditoy, nabaelan ni Lopez a tinikaw dagiti nangangato nga opisial ti DepEd. Ket no agtultuloy ti kayatna, tikawenna met dagiti mangisursuro ken dagiti adalanda nga ubbing.—O

(Naipablaak iti Mayo 26, 2014 a bilang ti Bannawag. Sumaruno: No ania ti nangiduron ken ni Lopez a nagaramid iti bukodna nga ortograpia.)