Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (1)

MANIPUD ITI EDITOR: Dandani manen aglukat dagiti klase ket agingga ita, adu dagiti mangisursuro manipud iti Kinder agingga iti Grado Tres iti Rehion 1 ken 2 ti matiktikaw no ania a talaga ti surotenda nga ortograpia ken gramatika ti Ilokano, ti kangrunaan a lengguahe nga usarenda iti panagisuroda. Panggep daytoy a serye ti salaysay a lawlawagan daytoy a pakaseknan tapno matulongan dagiti maseknan nga agdesision no ania ti rumbeng a masurot. Kinapudnona, saan laeng a dagiti adda iti akademia ken dagiti eksperto iti lengguahe ti rumbeng a makipaset iti daytoy a patangan; nangnangruna koma pay dagiti nagannak ta dagiti babassit pay nga annakda ti maparaburan no di man maisagmak iti ania man a pangngeddeng nga ipaulog dagiti nataengan.

Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano?
Ni NEYO MARIO E. VALDEZ


(Umuna iti Uppat a Paset)
INDAULUAN ti Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ti pannakailungalong ti “Kur-it ken Kurditan,” maysa a nailian a komperensia a mainaig iti lengguahe ken literatura dagiti Ilokano iti University of Northern Philippines, Siudad ti Vigan, itay maudi a lawas ti Abril.

Maysa a paset ti komperensia ti pannakataming ti ortograpia ti Ilokano. Imbagian ni Sherma E. Benosa dagiti mannurat para iti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” (Tarabay) nga inruar ti KWF idi 2012. Sinalakniban met ni Joel Lopez, OIC, Asst. Schools Division Superintendent, Division of Ilocos Norte, ti inaramidna nga “Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano.” Kas sagudayen ti panggep pay ti komperensia a mataming dagiti isyu ken panagbalbaliw iti lengguahe, naparnuay ngarud ti debate no ania kadagiti dua nga ortograpia a naidatag ti rumbeng a masurot wenno agbalin a pagibasaran iti panagisuro iti Mother Tongue Based Multilingual Education (MTB-MLE) ti DepEd.

Ipilpilit ni Lopez a ti sinuratna nga ortograpia ti rumbeng nga aramaten iti eskuela ta maibatay daytoy iti pammilin ti Department of Education (DepEd) idi napan a tawen (DepEd Order No. 34 s. 2013), ta iti panangawatna, rumbeng nga aramaten (ngem iti naisurat iti Filipino a pammilin ni Sek. Armin Luistro, nakalanad laeng ti “maaring gamitin”) dagiti dadduma a lengguahe ti “Binagong Gabay sa Ortograpiya ng Wikang Filipino” nga inruar ti KWF.

Segun kenkuana, ti inaramidna nga ortograpia ti inaprobaran ti DepEd ken ti KWF a maaramat a resource material para iti panagisuro iti Ilokano iti klasrum. Ngem malaksid iti ipakpakita nga aksion ken isawsawang ti liderato ti Division of City Schools ti Siudad ti Laoag a mangkankanunong ken ni Lopez, awan met ti nabatad nga ebidensia a maipakitana nga inanamongan daytoy ti DepEd Central Office wenno ti KWF.

“Saan Pay a Mabalin a Mausar”
Maipalagip nga idi 2012, wenno damo nga inruar ni Lopez ti inaramidna a pampleto ti bukodna nga ortograpia, napasabtan daytoy iti nakaro a panangkontra dagiti grupo dagiti mannurat, eksperto iti lengguahe, ken edukador kadagiti nadumaduma a probinsia. Ngem segun ken ni agpapaay idi DepEd Undersecretary Yolanda Quijano iti suratna ken ni Elizabeth M. Raquel, presidente ti GUMIL Ilocos Norte (GIN), mainaig iti position paper nga indatag ti gunglo, ti laeng ortograpia nga aprobado ti KWF ti rumbeng a suroten ti DepEd a kas opisial a pagibasaran iti panagisuro. Kadagita a panawen ken uray agingga ita, ti laeng “Tarabay” ti aprobado ti KWF nga ortograpia iti Ilokano.

Segun met ken ni Virgilio S. Almario, chairman ti KWF, saan pay a mabalin nga usaren ti pampleto nga insagana ni Lopez ta rumbeng a mapagsasaritaan daytoy a naimbag ken idalan iti umno a proseso. Sungbat daytoy ni Almario kadagiti protest paper a naipasabet kenkuana iti yaatendarna iti kombension ti GIN idi Enero iti daytoy a tawen. Inlawlawagna a saan a desision ti KWF ti pannakaipablaak ti nasao a pampleto ken sa laeng mabalin nga usaren daytoy no anamongan ti kaaduan.

Isu a nakakaskasdaaw no apay nga agingga ita, ipilpilit da Lopez ken Cecilia Pacis-Aribuabo, Schools Division Superintendent ti Siudad ti Laoag, a ti inaramid ni Lopez nga ortograpia ti masurot. Umuna, awan ti direkta nga ibagbaga ti DepEd a masurot ti kayat da Lopez ken Aribuabo (kasta met nga awan ti direkta nga ibagbaga ti KWF nga aprobadoda ti pampleto ni Lopez). Naammuan pay babaen ti surat ni Quijano ken ni Raquel, nga indatag ni Aribuabo ti ortograpia ni Lopez iti Central Office iti DepEd tapno adalen ti Instructional Materials Secretariat (ICMS). Ngem agingga kadagitoy nga aldaw, segun iti maysa nga opisial iti Basic Elementary Education (BEE) iti Central Office, awan pay ti inruar ti ICMS a pangngeddeng mainaig iti daytoy. Agingga ngarud nga awan, agtalinaed ti “Tarabay” a kas opisial ken aprobado ti KWF nga ortograpia ti pagsasaotayo.

Maikadua, di rumbeng a ti kayat da Lopez ken Aribuabo ti masurot ta saan a naglasat ti ortograpia ni Lopez iti konsultasion kadagiti maseknan nga stakeholder. Nalawag nga awan ti konsultasion ta sa laeng naammuan ti kaadda dayta nga ortograpia idi maibumbunongen tapno usaren dagiti pagadalan. Ken di rumbeng nga inaknakeman da Lopez ken Aribuabo ti pannakaaramid ti material a mausar kadagiti dadduma a probinsia nga awan ti autoridad nga ipapaay ti Central Office.

Addan “Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” ti DepEd
Karkardayo daytoy ti inlanad ni Lopez iti pampletona a naiwaras kadagiti mangisursuro iti uneg ken ruar iti Ilocos Norte nga opisial nga adaptaren ti DepEd ti inaramidna nga ortograpia. Inlanadna pay iti pampletona ti adres ti Curriculum Department Division ti BEE ken ti ICMS, ngem segun iti maysa nga opisial ti BEE, awan kano ti pammalubos ti BEE ken ni Lopez nga aramidenna daytoy.

Mabalin a daytoy ti nakatikawan dagiti mamaestra (nga immun-unan a nagaramat iti pampleto ni Lopez) gapu iti ibagbaga ni Lopez nga adda pammalubos ti DepEd Central Office a maaramat ti bukodna nga ortograpia. Ngem awan met ti maipakitana a direkta a komunikasion a naawatna wenno naiwaras man laeng a pammilin manipud iti Central Office kadagiti Division Office iti Rehion 1 ken 2 a mangibagbaga a kasta.

Maysa pay, addan inruar ti DepEd ICMS a pagibasaran a libro a napauluan iti “Agsursuro Tayo nga Agbasa: Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” idi 2013. Ket pagsayaatanna, naibasar iti “Tarabay” ti naaramat nga ortograpia ti libro. Ket segun iti BEE, daytoy ti opisial a material nga inruar ti ahensia a para kadagiti mangisursuro iti Ilokano a kas pagibasaran. Idinto nga addan dayta a naiwaras manipud iti Central Office, di rumbeng nga iwalin lattan da Lopez ken Aribuabo daytoy ket mausar ti inaramid ni Lopez a pampleto.
Mainayon pay ditoy nga inlanad ni Lopez iti pampletona a ti linaon ti pampleto ket pinasingkedan ni Purificacion Delima, Komisioner ti KWF para iti Ilokano, a naipasurot ti ortograpia ni Lopez iti Pambansang Ortograpiya (Wikang Filipino). Ngem dayta laeng met ti nalawag ditoy, a naibasar iti nailian nga ortograpia ti inaramidna (a no mabalin, di met kasapulan nga agsadag dita ti ortograpiatayo). Ngem uray balibaliktadentayo a kitaen ti pampleto, awan met ti imbagana ditoy nga “aprobado” ti KWF ti bukod nga ortograpia ni Lopez. Ken awan ti bileg ni Delima a mangibaga iti kasta ta adda ngarud daytan immun-unan a “Tarabay” nga inaprobaran ti KWF.

Nagar-arikap iti Rasonna
No ragupentayo ngarud ti isyu, nabatad nga awan ti pagbatbatayan a linteg ken pagalagadan, saan a naglasat ti naiget a panagadal ken diskusion a kas iti dadduma nga ortograpia ti pagilian, ken makatikaw laeng ti inaramid ni Lopez nga ortograpia. Ti nakakatkatawa ditoy, ipilpilit ni Lopez a ti DepEd Order 34 (ti nangaramatan ni Sek. Luistro dagiti balikas a “maaring gamitin”) ti nagibasaranna kadagiti addangna.
Kinapudnona, sakbayna daytoy a pammilin ti ahensia, immun-unan nga inruar ni Lopez ti kontrobersial nga ortograpiana, ket idi addan maarikapna a rason kalpasan ti adu a reklamoda kenkuana, rinebisarna ti pampletona ket kalpasanna, ibagbaganan a naibasar daytoy iti DepEd Order No. 34 s. 2103. Maysa la ketdi nga “afterthought,” wenno kellaat lattan a napanunotna a rason tapno maipasurot ti nalpasen a pasamak, ti impakat ni Lopez. (Daytoy ti rason no apay a naglaned ti isyu nga iti impagarup dagiti kontra, nalpasen ti isyu ngem gayam adda nasirip ni Lopez nga irasonna iti kaawan ti maipakitana nga ebidensia agingga ita iti bilegna nga agaramid iti ortograpia para kadagiti amin nga Ilokano).

Ken uray pay koma no saan a nagar-arikap iti rason, di rumbeng nga aramaten ni Lopez ti DepEd Order ta saan a “self-executory” daytoy, wenno awan ti dagus ken direkta a pammilin nga aramiden ti maysa a banag, ta kasapulan pay met ti kasarunona a nabatad a bilin a mangipakat iti ipekpeksa dagiti probision. No basaentayo a nasayaat ti pammilin, ipakpakaammo laeng ni Luistro nga addan dayta a Pambansang Ortograpiya (isu met laeng ti Wikang Filipino) a “mabalin” a pagibasaran dagiti dadduma pay nga ortograpia ti pagilian (kinapudnona, awan ti nalawag nga ibilbilin ti pammilin no di ket mangipakpakaammo laeng kadagiti maseknan ti pannakabukel ti nailian nga ortograpia wenno ti ortograpia ti pagsasao a Filipino). Ket no kayat met laeng nga ibilin ti Sekretario nga aramaten ti Pambansang Ortograpiya dagiti Ilokano iti panangbukelda iti ortograpiada, masapul ti maysa nga espesipiko a memo wenno pammilin nga aggapu kenkuana. Ti rigatna, addan madadaan nga opisial nga ortograpia ti Ilokano, nga isu ti “Tarabay,” isu a saanen a kasapulan ti maysa pay a pammilin.

No ipapilit ni Lopez ti rasonna (ti panangsurotna iti DO 34), maysa laeng ngarud a papel ti pampletona a mabalin lattan nga ipaigid, ken saan koman a rumbeng a pagpapatangan pay, iti ruar iti sakup ti bileg da Lopez ken Aribuabo. Idi damo nga inruar ni Lopez ti umuna a bersion ti pampletona, naipaigid latta koman daytoy gapu ta mangtikaw laeng kadagiti agusar.

Ania a Saan a Naglasat iti Panagsukisok?
Malaksid iti proseso ti panangaramid ni Lopez iti ortograpia, dakkel pay a pangkontraan dagiti mannurat ken eksperto iti lengguahe ti panangbaliw ni Lopez iti annuroten iti panagaramat kadagiti artikulo nga “a” ken “nga.”

Segun ken ni Lopez, dagiti laeng kano mannurat ti agar-aramat kadagitoy nga annuroten. Ngem asino kadi ti mangsurat kadagiti material a pagibasaran iti annuroten iti gramatika ti lengguahetayo no di dagiti met laeng mannurat, ken karamanen dagiti eksperto? Kinunana pay a saan a naglasat iti panagsukisok dagiti annuroten dagiti mannurat isu a kasapulan a baliwanna dagitoy.

Kayatna a sawen, awan ti ammona kadagiti sinurat a diksionario wenno grammar da Father Morice Vanoverbergh, Greg Laconsay, Father Gelade, Nicholas L. Rosal, Carl Rubino, Aurelio Agcaoili, Rafael Alimbuyuguen, dagiti Biblia a naipatarus iti pagsasaotayo, ti immun-una nga inruar ti DepEd a “Tarabay iti Panagisuro,” ken ti mismo a komite a binukel ti KWF a nangsurat iti “Tarabay,” ta amin dagiti sinuratda, naglasat iti panagsukisok ken umisu a lugar a pagpapatangan. Amin dagitoy, naibasar iti agdama a maus-usar nga annuroten iti estilo, estruktura, konsepto ti Ilokano—wenno ti ar-aramaten ti kaaduan a mannurat iti Ilokano kadagiti agdama a warnakan ken dadduma pay a pagbasaan iti Ilokano a kas iti Bannawag ken dagiti lokal a diario a kas iti Ilocos Times. Agsipud ta ti nasao nga annuroten ti ad-adda ken ad-adu a maar-aramat kadagiti sinurat iti Ilokano, nangipaay dagitoy iti kasapulan a balabala para iti pannakapasantak ken modernisasion ti pagsasaotayo, ta kas iti annuroten iti English ken dadduma pay a pagsasao, naglasat daytoy iti napaut no di man narikut a proseso, saan ketdi a naglasat iti interpretasion laeng iti maysa a pammilin ti DepEd wenno kinnayatan, kunatayo man laengen, a kas iti impakat ni Lopez.

Nasayaat ngarud met a saludsoden ken ni Lopez: Naglasat kadi met iti naiget a panagsukisok ken konsultasion ti inaramidna a pagannurotan iti Ilokano? Inlanadna iti sinuratna nga “Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano Ken Dadduma Pay” a nangtaminganna iti kunana nga umno a pannakaaramat dagiti artikulo nga “a” ken “nga” malaksid pay iti sabsabali, a nagpaay a consultant-na ditoy da Ricardo Ma. Duran-Nolasco (maysa a Bikolano), Aribuabo ken Rosario R. Lamug ken kunana a nayuman pay daytoy kadagiti “academicians/linguists, Ilokano writers, early literacy teachers.” Mabatitayo nga agmalmalanga no pudno dayta a kinunana.

Maysa pay a rason ti panangbaliw ni Lopez iti pagannurotan iti gramatika ti kinarigat kano daytoy a suroten dagiti tattao. Natural, sabali ti panangisao (conversational) ken ti panagsurat (formal, ngarud adda surotenna nga alagaden). Kas maysa a mangisursuro, ammona koma ti pagdudumaan dagitoy iti agpang ti gramatika.
Kunana pay a marigatan dagiti ubbing a mangsurot kadagiti alagaden isu a bay-antayo lattan dagiti ubbing nga agusar iti kaykayatda. No kasta ti prinsipiona nga agisuro wenno mangisuro kadagiti mangisursuro iti aramidenda, dadaelenna la ketdi ti panagadal dagiti ubbing iti bukodtayo a pagsasao. Saantayo koma nga isuro ti di umno kadagiti ubbing ta narigatton a maatur daytoy. No yarigtayo koma iti adigi ti pamuonan nga edukasion, no inanay daytoy, ania ti namnamaem a mapasamak iti tinapaya dayta nga adigi?

Madadael la ketdi ti kangrunaan a panggep ti MTB-MLE a mangpasantak iti nakayanakan a pagsasao. Sumiasi ti kayat ni Lopez iti prinsipio a ti pannakaaramat ti Ilokano iti edukasion ket mangpabaknang ken mangtaripato iti daytoy a lengguahe.

Saan nga Awan ti Naganab
Kuna pay ni Lopez a dagiti laeng met mannurat ti agar-aramat iti annuroten iti panagusar iti Ilokano. Ngem asino ngarud koma ti pagibasaran pay a sabali? Segun ken ni Agcaoili iti sinuratna nga artikulo a “The Ilokano Language: History, Culture and Structure” nga iti kaawan ti maysa grupo wenno komite a mangtaming iti estandardisasion ti pagsasaotayo, agari la ketdi ti porma ti literatura a kas pagibasaran, a kas met laeng dagiti dadduma a lengguahe iti lubong, uray pay makuna nga artipisial laeng ti porma. Ket gapu ta ad-adda nga agpaut ti porma ti literatura ngem ti porma a maisao, agtalinaed met ngarud dagiti pagannurotan nga inadaptaren dagiti mannurat.

Daytoy koma ti rumbeng a maanag ni Aribuabo, a maysa met a mannurat ti Bannawag. Tinallikudanna dagiti naadalna nga annuroten ti pagsasaotayo iti ayatna laeng a mangkanunong iti pagayatan ti taona (idi) a ni Lopez.

Kunkuna ngarud dagiti dadduma a nagatendar iti “Kur-it ken Kurditan” iti Vigan nga awan kano met ti naibagbaga no ania ti rumbeng a masurot. Ngem awan ti rumbeng a pakatikawan, ta idinto a di met imbaga ni Almario no ania ti masurot, ti status quo wenno ti agdama a pagannurotan ti rumbeng a masurot. Kinapudnona, nausar laeng ti komperensia tapno malawlawagan dagiti isyu saan a tapno alaenda daytoy a gundaway a mangeddeng, iti biang ti KWF ken ti DepEd. Ngem iti kaawan a pangngeddeng ti KWF ken ti DepEd para iti baro nga ortograpia nga ididiaya ni Lopez, nalawag a ti “Tarabay” ti agtaltalinaed nga opisial nga ortograpia ti KWF, a kas kuna met laeng ti DepEd a rumbeng a masurot iti panagisuro iti Ilokano iti eskuela.

Ken saan met a rimmuar lattan ti “Tarabay” a naggapu iti maymaysa a tao ta naglasat daytoy iti dua a tawen a konsultasion ken naaramat ti adu a panagsukisok ken patangan dagiti nadumaduma nga institusion a mainaig iti lengguahe tapno mabukel daytoy.

(Naipablaak iti Mayo 19, 2014 a bilang ti Bannawag. Sumaruno: no kasano a nasurat ti “Tarabay” ti KWF.)