Ni ROLANDO A. SEGURO, JR.
MABALIN a nangnangngegmo la ketdi metten ti Palawan Underground River ken ti is-istoriaenda a kinangayed daytoy. Isu a no adda la koma kuartam, kayatmo la ketdi koma met a mapan pasiaren, saan?
Ngem nasayaat siguro no sakbay a mapanka idiay Palawan ken pangur-urnongam iti pageroplano wenno pagbapormo a mapan sadiay, awisenka man a mangbisita iti Manacota Cave and Underground River ti Marag, Luna, Apayao.
Agarup tallo gasut a metro ngata ti kaatiddog daytoy. Umusokka iti nasipnget ken panglawaen a kueba (agluganka iti bilog wenno bangka), isu a kasapulan nga agbalonka iti flashlight wenno emergency light tapno makitam ti kinangayed ti uneg daytoy. Sumilap ken rumimatrimat dagiti masilawan a nadumaduma ti sukogna a batbato (stalagmites ken stalactites) ket dimo la ketdi mapupuotan nga idaydayaw ti Apo gapu iti panangparnuayna iti daytoy a nakapimpintas a buya ti nakaparsuaan. Adda met dagiti pasetna a medio nakipet (dandani apagisu laeng a lumsotan ti bilog) ken adda dagiti nagrungarong a batbato a mabalin a pakaitim-ogan no agtakderka isu a masapul a nakatugawka iti pagluganam a bilog nga agpasurong iti medio naapres wenno napigsa ti agusna a danum.
Ngem saan laeng nga iti uneg ti kueba ti pakabsogan dagiti matam. Ta apaman a mausokmo ti awan sangana a kueba, maibaskag iti imatangmo dagiti nawawasnay ken nararangpaya a kayo (a kimpetan dagiti nadumaduma a klase ti orkidia) a nanglinong iti medio nalawa ken pagatsiket a nakalitlit-aw ken nakalamlamiis ti danumna a karayan a mabalin a pagdigosan. Iti surongenna bassit, adda adalem a pasetna nga umabot kano iti 40 a kadapan a pagtaptappuakan ti danum nga aggapu iti dakkel a dissuor a sa laeng makapanka iti sirokna ken makitam ti napintas a pakabuklanna no uliem ti nangato a bato wenno rock formation a nanglinged iti daytoy. Sumirsirip ketdi ti dadduma a paset ti gayadan ti dissuor ta adda giwang iti baba ti bato a nanglinged iti daytoy.
Agumaka met nga ag-picture, agdigos ken aglang-ay dita ngem dika la agiserserrek iti makan ta maiparit. Masapul ngamin a masaluadan ti kinadalus iti uneg.
Kasano ti mapan idiay? No addakan iti Marag, agderetsoka laeng iti Tourist Information Center iti abay ti Gymnasium-da. Dita nga ag-register-ka, ket dagitinton tourist guide (dagiti met laeng lumugar a kaaduanna ti lallaki) ti makaammo a mangitunda kenka kadagiti tourist spots a kayatmo a papanan.
Idi arinunos ti Hunio a naudi nga ipapanko a kaduak dagiti sumagmamano a taga-DepEd, awan pay laeng ti binayadanmi nga entrance fee (kuna ti babai iti information center a madama pay laeng ti deliberasion maipapan iti sistema ti panagsingirdanto kadagiti turista) malaksid iti tangdan dagiti uppat a tourist guide (tallo gasut ti maysa) a nangitunda kadakami iti uneg ti Underground River. Beinte pisos met ti plete ti maysa iti kakaisuna idi a bilog a pagluganan a sumrek ken rummuar iti kueba.
Manipud met iti kaasitgan a kalsada, mabalinmo nga isalog ti luganmo ket surotem ti agpasurong nga ababaw ngem nabato a karayan (kapintasan ti mapan no kalgaw) agingga iti pagpatinggaan ti lugan. Nasurok a maysa kilometro ngata dayta. Sa magnakanton a mangtaraigid nga agpasurong iti maysa kilometro ngata pay a likkolikko a nalames a karayan a pasaray ballasiwem ti pagattumeng agingga iti pagatsiket a danumna. Ngem aluadam laeng ta nagalis dagiti dadduma a dadakkel a bato a mabaddekam. Dimo met ketdi marikna ti bannogmo ta adu dagiti makapasalibukag a buya ti nakaparsuaan a makitam iti dalan ken iti aglawlaw.
Ket mapa-wow!-ka la ketdi apaman a madanonmo ti wangawangan ken makastrekka iti mangrugin nga aglatak a Manacota Cave and Underground River ti Marag.
 |
| Ti wangawangan ti Marag Underground River. Aglugan iti bilog dagiti sumrek ken rummuar iti underground river. |
 |
| Sumagmamano a turista iti uneg ti underground river. |
 |
| Manipud iti kaasitgan a kalsada, mabalin nga isalog ti lugan ket agpasurong iti ababaw ngem nabato a karayan. |
 |
| Pagnaen a taraigiden ti agmaysa pay a kilometro sa madanon ti wangawangan ti underground river. |
 |
| Kakastoy ti bilog a pagluganan a sumrek ken rummuar iti underground river. |
MASARAKAN ti Marag Valley 12 a kilometro manipud iti sentro ti ili mangsakup iti daytoy, ti Luna, Apayao, wenno 18.5 a kilometro manipud iti National Highway (iti Libertad, Abulug, ili ti Cagayan nga ad-adda nga am-ammo iti awagna a Junction Luna, ti pagserkan). Mapan a tallopulo a minuto agingga iti maysa oras a tarayen ti lugan, makadanonkan sadiay (sigud a maymaysa ngem gapu iti kalawana, pinagbalinda a tallo a barangay: Marag, Cagandungan ken Calabigan).
Ngem masapul a napigsa ti luganmo a kumalipkip kadagiti kabambantayan-kabakiran a lasatem (narugian met ketdin ti pannakaipalawa-pannakakongkreto ti kalsadana). Pagsayaatanna ta iti dalanmo pay laeng a mapan, mangrugin nga ag-adventure-ka ken mabsog dagita matam.
Malaksid iti Manacota Cave and Underground River, mabalinmo pay a pasiaren ti Siamsiambiri Falls, Marag Shrine, Marag Rock Formations ken Hanging Bridge.
Segun ken ni Apo Rolly Uddipa a Punong Barangay ita ti Marag, idi laeng 2013 a naluktan kadagiti turista ti Marag ta inyumanda pay nga immuna kadagiti eksperto no natalged met laeng a pagpasiaran dagiti kueba, dissuor, rock formations ken dadduma pay a disso, nupay kadakuada a lumugar nabayagen nga ayuyangda dagita.
Idi damo, bassit laeng a turista ti mapan umar-arog. Nalabit adda pay laeng amak dagiti tattao ta idi ngamin dekada 80 agingga iti umuna a tawtawen ti dekada 90 a kapigsa ti binnegbeg dagiti kameng ti NPA ken dagiti puersa ti gobierno, dita kano a lugar ti ayan ti kadakkelan a kuta dagiti rebelde nga aw-awaganda idi iti Blue Haven. Kadagita met a tawtawen, inawaganda ti Marag a “No Man’s Land” ta dandani nagbakuit amin a lumugar gapu iti panagbalin dayta a disso a pagbabakalan wenno battleground.
Ngem kadagitoy a tiempo a nagdinamagen ti kinapintas ti Marag, nadumaduman a puli dagiti mapmapan tapno mapanda pasiaren dagiti ikutna nga agkakangayed a buya ti nakaparsuaan. –O
(Naipablaak iti Bannawag, Oktubre 5, 2015 a bilang.)
