Ania Ngamin ti Bayrus?

Ania Ngamin ti Bayrus?
Ni VIRGINIA A. DULDULAO, Ph.D.

DIMTENG daytoy a kas iti narungsot a bagyo. Ngem naimbag pay ti bagyo ta adda dagiti ballaag ket makapagsagana dagiti tattao. Ngem daytoy, kellaat ti idadatengna. Ken nakaal-alisto a nagwaras. Adu dagiti kinapet wenno inimpektaranna. Adu latta met dagiti saan a nakalasat ta awan pay ngarud agasna gapu ta damona ti rimmuar.

Daytoy SARS-CoV-2 ti dakdakamatentayo. Maysa a kita ti bayrus daytoy a ti naganna, pangyababaan iti “severe acute respiratory coronavirus 2.”  Isu daytoy ‘tay bayrus a nangparnuay iti sakit a pinanaganan ti World Health Organization (WHO) iti COVID-19 (ti COVID, kayatna a sawen, Coronavirus; ti D, disease; ket ti 19, isu ti pangyababaan iti 2019 nga iruruarna). Isu daytoy ‘tay sakit a pagbutbutngan ita ti amin—a mabalin nga ibilangtayo nga angol no di makontrol iti mabiit ta pagsagabaenna ti sangalubongan. Segun iti WHO, idi Pebrero 25, agdagupen iti 80,174 ti apektado, 2,701 ti natay ken 27,000 ti nakalasat ken agpapaungar. Lumagto pay dagitoy a bilang ta sinakupnan dagiti kontinente, saan laengen a sumagmamano a pagilian. Ti pay dakesna, segun iti kabaruan a panagadal, dagidi naimpeksionan ken nakalasat, nagpositiboda manen idi naeksamenda. Kayatna a sawen, saan a maungaw daytoy a bayrus (coronavirus) a mangpatpataud iti daytoy sakit a COVID-19; mabalin nga agsublisubli.

Segun iti pakasaritaan ti lengguahe, ti maysa a balikas a kas iti “angol,” mapukaw, sa met laeng lumtuad no adda manen mapasamak nga iladladawanna a kas koma idi 1957 ken 1968 a minilion dagiti natay gapu iti nakaro a trangkaso. Naawan daytoy a balikas iti nabayag a panawen ngem gapu iti agdama a bayrus, agbubuteng ti sangalubongan amangan no agtinnag nga angol daytoy.

Ania Ngamin ti Bayrus?
Kas nakunan, bayrus ti mangpatpataud iti sakit a COVID-19. Ti balikas a “bayrus,” binulodtayo manipud iti English a virus gapu ta awan iti bukodtayo a pagsasao. Inadaptar ti pagsasao nga Ilokano ti awengna ngem nabaliwan ti ispelingna.

Bassit-usit a parasito daytoy a di makita babaen dagiti mata laeng no di ket nasken ti panagaramat iti mikroskopio. Parasito, kunatayo, ta awan kabaelanna nga agbiag ken umadu iti bukodna no saan nga iti selula a yanna (host) a paggapuan ti pagbiagna. Kas pagarigan, ti insekto a lamok, maysa a parasito ta saan nga agbiag no awan ti tao (host) a pagsepsepanna iti dara a pagbiagna.

Makaited iti sakit ti bayrus ken alisto nga umadu ken makaakar. Impektaran ti bayrus ti amin nga organismo wenno nabiag. No adda nabiag -- ayup, mula wenno tao-- adda met latta bayrus. Amin nga ecosystem (yan dagiti nabiag), addaan iti bayrus. Agduduma ti klase, sukog, ken kababalinda.

Nabayagen ti kaadda ti bayrus ditoy lubong ngem sa laeng nabigbig wenno nakita daytoy iti mula a tabako babaen ken ni Dmitri Ivanosky, maysa a Ruso, idi 1892.  Pinanagananna daytoy a takuatna iti tobacco mosaic virus ta kasla nabordaan ti bulong a gapuanan ti nasao a bayrus.

Natakuatan met ni Martinus Beijerinck idi 1898 nga agmilion ti agduduma a kita ti bayrus iti aglawlaw. Gapu iti kinapateg ti ad-adu pay a maammuan maipanggep iti daytoy a parasito a makaited iti sakit, addan sanga ti siensia a mangipangpangruna iti pannakaadal ti bayrus. Maawagan daytoy iti virology.

Kasano nga agwaras ti bayrus? Agduduma a wagas ti panagwaras daytoy. Kadagiti mula, mayakar ti bayrus babaen dagiti insekto nga agsepsep iti tubbog ti kayo, ungkay, bulong wenno sabong. Kas pagarigan, no ti mula a sinepsep ti insekto ket addaan iti bayrus, adda mabati a bayrus iti pagsepsepna isu a no umallatiw iti sabali a mula, maibati daytoy a bayrus. Kastoy met laeng ti mapasamak no umakar manen daytoy nga insekto iti sabali a mula. Agbalin dayta a mula a host a paggapuan ti bayrus. Umadu nga umadu ti maimpektaran agingga nga agbalin nga epidemia. Daytoy ‘tay pagbalinan ti sakit gapu iti kaalistona a maiwaras ket saan a maaguantaan ti pannakalappedna. Kastoy met laeng ti mapasamak iti tao.

Kadagiti ayup, mayallatiw ti bayrus babaen dagiti insekto nga agsepsep iti dara. Kas iti mula, mayallatiw ti bayrus babaen ti insekto. Kas pagarigan, itay nabiit, nagproblema ti Filipinas iti sakit a dengue a gapuanan ti maysa a klase ti lamok nga agyakar iti daytoy a sakit. No saaannaka a kagaten daytoy a kita ti lamok, saanka met nga agsakit iti dengue. Adu dagiti nagsakit ken adda met dagiti saan a nakalasat.

Adda pay dagiti sakit ti tao a kas iti panateng ken trangkaso a yakar ti bayrus babaen ti panaguyek, panagbaeng, ken panagipangres; ti panagibleng babaen ti pannangan kadagiti naimpektaran a taraon ken inumen; ken AIDS a gapuanan ti bayrus a managan iti HIV a mayakar babaen ti pannakinaig ken pannakayalison ti impektado a dara iti bagi (dara nga addaan iti bayrus nga HIV). Ti maysa pay a kababalin ti bayrus ket ti kinaalisto ti pannakayakarna ken ti mabiit a panagwarasna.

Dagiti dadduma pay a sakit a gapuanan ti mayakar a bayrus isu ti kamuras, dengue, gita (rabies) ken dadduma pay a saan unay nga adu dagiti biktima wenno napukawdan gapu iti kaadda ti bakuna kontra kadagitoy a kas koma iti polio ken small pox wenno burtong. Karamanen ti dengue, AIDS, SARS, MARS, ebola, ken daytoy agwarwaras ken pagbutbutngan ita ti sangalubongan a COVID-19.

Sigud nga addaan bayrus ti bagi ti tao; ditay la ammo ken madlaw daytoy. Ti pagsayaatanna, tulongan ti bayrus ti bagi a maaddaan iti resistensia wenno immune system kontra iti pannakaakar iti sakit. Dagitoy pay ti pannakasoldado ti bagi wenno umuna a depensana a manglaban kadagiti sakit.

Bakuna ti kasamayan pay laeng a panglaban iti bayrus. Gapu iti bakuna, namimpinsan a napunas ti sakit a burtong. Manmano metten dagiti kaso a polio, kamuras, ken kabbi. Ditoy Filipinas, adda idin sisasagana a bakuna kontra iti dengue ngem saan a natuloy ti pannakaaramatna gapu iti agduduma a rason. 

Kasano ngarud a maagasan ti sakit a gapuanan ti bayrus no awan pay ti sisasagana a bakuna ken sumangpet lattan ti sakit a kas iti isasangpet ti narungsot a bagyo? Ti dakesna, saan a maagasan daytoy malaksid iti panagaramat iti nabileg nga agas a mangsabidong met iti host cell. Nupay kasta, maliklikan ketdi daytoy babaen ti panagdaldalus ken panangpapigsa iti resistensia ti bagi.

Kasano Ngaruden ti COVID-19?
Subliantayo daytoy COVIC-19. Ania ngamin daytoy a sakit a gapuanan ti bayrus a managan iti coronavirus nga itan, maawaganen iti SARS-CoV-2?

Kas pangdagup kadagiti nagkaadu a sinurat maipanggep iti daytoy a sakit, damo a natakuatan ti kaadda daytoy iti tao idi Disiembre 2019 ngem saan pay a nabigbig ta saan a nakaro ti sintoma dagiti immuna a naimpektaran ken saan nga ammo a gapuanan daytoy ti bayrus ta damona ngarud a rimmuar.

Karaman daytoy a bayrus iti grupo dagiti sakit iti respiratory system a kas iti gagangay a panateng ken uyek, Middle East Respiratory Syndrome (MERS-CoV), ken Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS-CoV). Dagitoy dua a naud-udi dagidi sakit a nagbutbutngan manen ti sangalubongan, isuna laeng ta saanda unay a nagwaras a kas iti COVID-19.

“Novel coronavirus” ti immuna nga awag iti daytoy madama nga agwarwaras a bayrus agsipud ta damo a rimmuar dagiti sintomana iti tao, isu a ti balikas a novel a ti kaipapananna ket kabbaro. Di nagbayag, nayababa ti naganna iti “coronavirus” sa idi Pebrero 11, inikkan ti WHO iti opisial a naganna—ti SARS-CoV-2, ket ti sakit a parnuayenna, isu ti COVID-19. Napili daytoy a nagan a SARS-Cov-2 ta kaaspingna ti coronavirus a nangigapu iti sakit a SARS-CoV a rimmuar idi 2003. Aggapu daytoy SARS-CoV-2 iti ayup (panniki) sa nayakar iti tao a kas iti SARS-CoV a naggapu iti pamilia ti pusa, ken iti MERS-CoV manipud ti kamelio.

Dagiti gagangay a sintoma ti SARS-CoV-2: nakaro a gurigor, sakit ti ulo, uyek, assideg ken abbaba a yaanges, ken narigat a panaganges. No kumarkaro, agtinnag a pneumonia (pannakapaadda ti nana iti bara), nakaro ken delikado a respiratory syndrome, mapukaw ti kabaelan dagiti bekkel nga agtrabaho,  ken ti kakaruan isu ti ipapatay.

Maipagarup a naggapu daytoy a bayrus iti tiendaan idiay siudad ti Wuhan, probinsia ti Hubei, China. Mailaklako ditoy dagiti naparti wenno sibibiag a kigaw nga ayup a kas iti uleg, musang, banias, ugsa, tumatayab, panniki, ken dadduma pay. Dagiti addaan puesto a paglakuan kadagitoy ti immuna a nakakitaan kadagiti sintoma daytoy a bayrus. Iti bumaybayag a pannakaadal daytoy a bayrus, adu dagiti nakakitaan iti sintoma ngem saanda kano met pay nakaaddak iti Wuhan.

Kadagiti panagsukisok nga inwayat dagiti sientista ti China, natakuatanda a daytoy a bayrus ket adda kabaelanna a lumagto manipud iti ayup a mapan iti tao isu a saan laeng a ti angin ti makaiwaras iti daytoy. Naggapu nga immuna iti ayup sa inyakar ti tao iti padana a tao. Daytoy siguro ti rason a kasta la unay ti pannakabegket dagiti health workers kadagiti ospital idiay China. Awan a pulos makita a paset ti bagida iti pannakabungonda. Mapuoran amin a pagsukatanda. Uray dagiti mangngagas, pinilit ti gobiernoda ti panagpakalboda tapno masigurado nga awan a pulos ti pagtarusan ken pagakaran ti bayrus.

Natakuatan ti Institute of Virology idiay Wuhan a 96 a porsiento nga agkaarngi ti bayrus manipud iti uleg ken ti aggapu iti panniki. Natakuatanda pay, segun kadakuada, nga addan dagiti immuna a kaso ti COVID-19 kadagiti saan pay a nakadap-aw idiay Wuhan. Kayatna a sawen a saan nga iti Wuhan ti damo wenno orihinal a naggapuan ti bayrus. No amirisen daytoy nga impalgakda, saan a masigurado no pudno daytoy ta natayen daydi doktor nga immuna a nakatakuat kadagiti sintoma iti pasientena. Gapu met laeng iti daytoy a bayrus ti impatayna. Mabalin a kayat laeng ti China a mapunas iti panunot ti sangalubongan a saan a naggapu daytoy a bayrus iti pagilianda.

Lumawa a lumawa ti pagwarwarasan ti COVID-19. Malaksid iti China, adun dagiti kaso idiay Taiwan, Thailand, Vietnam, Japan, US, Iran, South Korea, sibubukel a Europa nangruna iti Italia. ken adu pay a pagilian nangruna kadagiti nalamiis a lugar. Uray ditoy Filipinas, adda metten nakakitaan kadagiti sintoma. Kayatna a sawen nga alisto ti panagiinnakar dagiti tattao. Gapu iti kastoy a panagwaras ti bayrus, nagisayangkat ti tunggal pagilian iti bukodna nga estratehia wenno wagas a mabalin a manglapped iti panagwaras daytoy a sakit. Nakanselar dagiti biahe ken naiget ti pannakaamiris dagiti sumanglad kadagiti eropuerto ken pantalan. No makitaan iti sintoma ti pasahero, dagus a makuarantina iti sumagmamano nga aldaw agingga a maawan dagiti sintoma wenno mayospital agingga a lumaing.

Mapaspasamaken ti kinuna ni Dr. Tom Frieden, sigud a director ti US Center for Disease Control and Prevention, a mabalin nga agbalin ti COVID 19 a pandemic a kayatna a sawen, nawaras wenno adu dagiti lugar nga apektado. Ti maysa pay a kita ti panagwaras ket endemic--’tay maymaysa a lugar wenno kontinente ti apektado a kas iti daydi ebola virus nga idiay laeng South Africa ti naimpektaran.

Kuna pay ni Frieden a rinibu dagiti saan a pakakitaan iti pagilasinan nga addaanda iti bayrus ngem agtultuloy ti panagbiaheda kadagiti nadumaduma a lugar. Daytoy ti gapuna a nalawa ken alisto ti panagwaras daytoy a bayrus.

No pandemic ti bayrus ken awan pay ti bakuna iti daytoy agsipud ta kellaat a dimteng ken saan met nga inaalisto wenno ma-short cut ti pannakaaramiditi bakuna (ta adda proseso a sursuroten dagiti mangngagas, sientista ken agparpartuat), amangan ta adu dagiti saan a makalasat. No kastoy ti mapasamak, agbalin ti COVID 19 a plague wenno angol. Nasayaat no tungpalen dagiti maisursuro a panglapped iti daytoy a bayrus --daytay pagsasao a ‘prevention is better than cure.’

Iti miting ti World Health Organization (WHO) iti headquarters-na idiay Geneva, Switzerland, idi Pebrero12, 2020, napagnunumuan dagiti nasurok nga ag-300 a sientista ken agsuksukisok ti panangisiguradoda kadagiti agdama nga ammo ken sursuroda maipanggep iti daytoy kabbaro a bayrus tapno maammuan dagiti pagkurangan nga adal ket dagitoy ti punnuanda.  Nailista nga agsasaganad dagiti addang, mangrugi iti kasapulan unay iti kabiitan a panawen a panglapped iti panagraira daytoy a bayrus agingga iti saan pay laeng unay a kasapulan. Sangsangkamaysada iti kapanunotan a nasken a masaganaan ti masakbayan iti mabalin a yaatakarto manen daytoy a bayrus. Kunada a no dumtengto dayta a panawen, saanton a nakabutbuteng daytoy a bayrus.

Iti met laeng nasao a miting, kinuna ni Dr. Tedros Adhanom Gebreyesus, director general ti WHO, a daytoy agraraira a didigra iti salun-at a sangsanguen ita ti sangalubongan ti pakarukodan ti nairut a panagkaykaysatayo iti banag politikal, pinansial, ken sientipiko a mangsaranget iti maymaysa a kabusor a dina ammo a dayawen ti nagbebedngan. Iruar amin a kinalaingtayo iti siensia a mangtakuat iti sungbat  daytoy parikuttayo amin, innayonna.

Balakad
Ania met ti ibalbalakad ti Departamento ti Salun-at ti Filipinas maipanggep iti COVID-19?

Iti COVID-19 Advisory No. 8 (maipanggep iti panagusar iti mask wenno abbong ti ngiwat ken agong), dagiti nasalun-at a tattao, saan a nasken nga agaramatda iti mask. Mairekomendar a dagiti laeng agas-asikaso iti masakit, dagiti addaan iti sintoma iti respiratory infection a kas iti uyek, panateng, panagbaeng, gurigor; ken dagiti maipasango kadagiti kaso a pakainaigan ti nasao a sakit a kas kadagiti kameng ti PNP ken kapadada ti rumbeng nga agaramat iti tapar ti ngiwat ken agong.

Maigunamgunam met ti panagusar iti tisyu (saan a panio) no bilang agpangres sa ibelleng daytoy iti umno a pagbasuraan; no agbaeng, mabalin a yapput ti takiag. Liklikan ti panangsagid iti ngiwat, agong, ken ngiwat ta ti bayrus nga adda iti ima, mabalin a kadagitoy ti sumrekanda. Mabalin nga aggapu ti bayrus iti sadino man, kas iti seradura ti rikep ti ridaw, lamisaan, pagkaptan iti agdan ken escalator,  gapu iti panagbaeng ken panaguyek dagiti addaan iti sakit a COVID-19 ket kumpet dagitoy iti ima ti asino man a makasagid kadagitoy. Maibatay iti panagsukisok, mabalin nga agbiag ti coronavirus (SARS-CoV-2) iti agingga iti 9 nga aldaw iti rabaw dagiti plastik, sarming, ken metal.

Mainaig iti daytoy, ikalikagum ti Departamento ti Salun-at ti panagdaldalus kangrunaanna ti panangipaugali iti panagbuggo kadagiti ima (babaen ti danum ken sabon) iti kabayag a 20 a segundo (kas kapaut ti mamindua a panangkanta iti “Happy Birthday”). Iti daytoy a kapaut ti panagbuggo, kuna ti DoH a masigurado a maikkat dagiti makadangran nga organismo kadagiti ima.

No agaramat iti sanitizer wenno alkohol, nasken met nga addaan daytoy iti 60-80 a porsiento nga alcohol content tapno mapatayna dagiti makadangran nga organismo. --O


(Naipablaak iti Bannawag iti Abril 1-15, 2020 a bilang. Para kadagiti kayatna ti ag-subscribe iti kopia ti Bannawag, ag-email iti subscription.mb@gmail.com. Para iti digital a kopia, mapan iti MAGZTER wenno PRESS READER ket sapulen ti Bannawag. Laglagipenyo koma, kakailian, nga i-like daytoy FB Page ti Bannawag Magazine. Dios ti agngina!)