Kabalinantayo met ti Agbalin a “Mangngalap Kadagiti Tattao”

Kabalinantayo met ti Agbalin a “Mangngalap Kadagiti Tattao”
Ni REB. FRANKLIN D. GOROSPE

ARINUNOS ti kalgaw. Naglayonkami iti maysa a beach resort iti Pagudpud, Ilocos Norte, kaduak dagiti katekista. Naggapukami a napan nangmisa iti maysa nga eskuela elementaria. Inkam’ lumang-ab iti sadiwa nga angin ken agpallailang iti igid ti baybay. Nalpasen ti makatawen a panagadal iti katesismo a programa ti Diosesis a para kadagiti agad-adal nga ubbing kadagiti nadumaduma nga eskuela.

Nadanonmi ti nakaad-adu a tattao iti baybay. Umayda met agpallailang a kas kadakami. Naggapuda la ketdi kadagiti nagduduma a lugar.

Nagkamangkami iti sirok ti maysa a narukbos a kayo a salaysay. Bitbitmi dagiti intugotmi a naluto a makan a balonmi.

Pinalpaliiwko ti aglawlaw bayat ti panagin-inanak. Malaksid kadagiti sumagmamano a nakatugaw iti sirok dagiti pinuon ti niog, adu dagiti agkikibin nga agpagnapagna iti taptapliakan ti danum a sumileng a napino a kadaratan. Sabali laeng dagiti nagrupogrupo iti raked dagiti natuontuon a batbato a nayalad iti igid ti baybay.

Bayat ti panangbuybuyak kadagitoy nga eksena iti igid ti baybay, malaglagipko met ti maysa a parang iti Nasantuan nga Ebanghelio. Bayat a magmagna ni Apo Jesus iti igid ti dan-aw ti Galilea, “Nakitana ti dua nga agkabsat a mangngalap, ni Simon (a managan iti Pedro) ken niu Andres. Iwaywayatda idi ti iketda iti dan-aw. ‘Surotendak ket pagbalinenkayto a mangngalap kadagiti tattao,’ kinuna ni Jesus kadakuada. Pinanawanda a dagus ti iketda ket simmurotda kenkuana.

Intuloy ni Jesus ti nagna ket nakitana ti sabali pay nga agkabsat, da Santiago ken Juan nga annak ni Zebedeo. Siluluganda iti bilog agraman ni Zebedeo ket isagsaganada dagiti iketda. Inayaban ni Jesus ida. Dagus a pinanawanda ti bilog ken ni Zebedeo nga amada ket simmurotda ken ni Jesus” (Matt. 4:18-22).

Apay ngata a pinili ni Apo Jesus ti mapan iti igid ti dan-aw ti Galilea idi irugina ti mangikasaba iti Naimbag a Damag ti pannakaisalakan? Adda ngata makitana a pagpeggadan dagiti adu a tattao iti igid ti dan-aw?

Ammo ni Apo Jesus a naggapu dagiti tattao kadagiti nagduduma a lugar ken nagduduma a kita a pamilia ken panagbiag. Umayda agpallailang ken agpalpaliwa ditoy a lugar. Ket ammo pay ni Apo Jesus a mabalin nga agraraira iti daytoy a lugar dagiti nagduduma a kita ti sulisog ken kinadakes. Kayatna nga isalakan ida.

Makitatayo ditoy Ebanghelio ti dua a grupo nga inayaban ni Apo Jesus.

Umuna.

Ti grupo dagiti agkabsat a Simon (a managan iti Pedro) ken Andres. Apaman nga inayaban ni Apo Jesus ida, dagus a pinanawanda ti iket ken ti bilogda ket simmurotda kenkuana. Ti pannakaayab dagiti agkabsat mabalin nga iladawanna ti panangyadayo kadakuada ni Apo Jesus iti mabalin a pannakairisgo ti biagda. Saan laeng a ti peggad nga ited ti nalawa a danum ti mabalin a pakaisalakananda. Mayadayoda pay iti adu a sulisog iti igid ti baybay. Iladawan dagiti adu a tattao ti nagduduma a kita a basol a mabalin a pakaisagmakantayo. Mabalin a mapasamak a kalpasan a maisang-at dagiti agkabsat dagiti makalapanda. Amangan no awan ti mayawidda a pagbiag ti pamiliada gapu ta mayaw-awanda kadagiti adu a sulisog a mabalin a mangisagmak kadakuada iti nakarkaro pay a pagbasolan.

Simbolo ti awan kasiguraduanna a situasion ti baybay. Uray no addaan dagiti agkabsat iti bilog, saan nga umdas a mangted kadakuada iti talged apaman a makatapogda iti danum. Dakkel a risgo ti agur-uray kadakuada iti danum. Simbolo pay ti mangliwengliweng a sulisog ti baybay. Natalna ti danum ngem iti apagdarikmat, dumawel a mabalin a manggudas iti biag ti tao nga adda iti katengngaanna. Awan ti seguridad ti asino man nga adda iti tengnga ti taaw.

Daytoy ti gapuna a kayat ni Apo Jesus a yadayo dagiti agkabsat iti risgo ti panagbiag. Saan a nagduadua ni Apo Jesus a nangayab kadakuada. Nga apaman a sumurotda, pagbalinennanto ida a mangngalap iti tao. Agbalin dagiti agkabsat nga instrumento ti panagbalbaliw ken mangyadayo kadagiti tattao iti ania man a sulisog.

Uray nasakit ti riknada a mangpanaw iti bilog ken iketda a mangmangted iti inaldaw a pagbiagda, nagsakripisio dagiti agkabsat a Simon ken Andres. Inkarigatanda a linukayan dagiti dakulapda a nakakapet iti bilog ken iketda.

Kas kada Simon ken Andres, masapul met a palusposantayo dagiti paggugustotayo a bambanag ditoy lubong. Denggentayo ti awis ti Dios kadatayo a para iti pannakaisalakantayo. Ipamaysatayo ti dumngeg ken agserbi iti Dios. Saan a maited dagiti aglabas a bambanag ditoy lubong ti pudno a ragsak. Kas kada Simon ken Andres nga uray ammoda a natalged ken naragsakda iti panagkalap a trabahoda, saanda a nagduadua a simmurot ken ni Apo Jesus. Ammoda nga adda ken ni Apo Jesus ti naan-anay a talged ken kired ti biag. Uray mapukaw ti panggedanda a mangted iti inaldaw a taraonda, ammoda a saan a baybay-an ni Apo Jesus ida, yantangay inayabanna ida a kaduana nga agmision.

Nakasentro koma ngarud ti panunot ken riknatayo iti panagserbitayo iti Dios. Subadantayo iti panagsakripisio ken iti napudno a panagserbi ti kinaimbag ti Dios kadatayo. Makikaduatayo iti mision ni Apo Jesus a mangidanon iti pagarian ti ayat, kappia ken pannakaisalakan kadagiti tattao.

Saan nga ang-angaw ti mangpanaw iti sanikua ken kinabaknang nga inurnongtayo iti adu a tawen. Kasapulantayo amin dagitoy iti panagbiag. Saan met a maragsakan ti Dios a makakita nga agrigrigattayo gapu iti panangpanawtayo kadagiti intedna a sanikua kadatayo. Kasapulan ti panagtalek iti Dios a mangmangted iti amin kadagitoy a bambanag kadatayo.

Agbalintayo nga instrumento ti pannakaisalakan ti padatayo a tao iti likudan ti kinasaliwanwan ti sanikuatayo ditoy lubong. Maragsakan ti Apo a makakita kadatayo a napakumbaba ken natulnog a pasurotna uray no adu ti sanikuatayo. Usarentayo koma ngarud dagitoy inted ti Dios a sanikua a mangisalakan kadagiti padatayo a tattao nangruna kadagiti napanglaw ken agkasapulan iti tulong. Saantayo nga usaren a mangidadanes ken mangpukaw iti dignidad ti padatayo a tao dagiti sanikua a kas iti talento, sirib ken ania man a kinabaknang nga adda kadatayo.

Iladawan pay ti dagus a panangpanaw dagiti agkabsat iti bilog ken iketda ti panangipangpangruna a panagserbi iti Dios. Uray adda sumangbay a rigat, saantayo nga agduadua a makikadua iti mision ni Apo Jesus. Adda agur-uray a kas bunga ti sakripisiotayo.

Maikadua.

Idi makaadayo bassit ni Apo Jesus, ”Nakitana ti sabali pay nga agkabsat, da Santiago ken Juan nga annak ni Zebedeo. Siluluganda iti bilog agraman ni Zebedeo ket isagsaganada dagiti iketda. Inayaban ni Jesus ida. Dagus a pinanawanda ti bilog ken ni Zebedeo nga amada ket simmurotda ken Jesus.”

Makita ditoy ti nadagdagsen a pangngeddeng. Saan laeng a dagiti ar-aramatenda a pagkalap a bilog ken iket ti pinanawan dagiti agkabsat a Juan ken Santiago tapno sumurotda ken ni Apo Jesus. Pinanawanda pay ti nakapatpateg iti biagda, ni Zabedeo a tatangda. Binaybay-anda ti amada ken dagiti natangdanan a kakaduada nga agkalap.

Nasaem ti mangpanaw lattan iti maysa nga ipatpateg iti biag nangruna no kameng ti pamilia. Ngem saan ketdi a pananggura ti panangpanaw nga inaramid da agkabsat a Santiago ken Juan iti amada a ni Zabedeo. Sabali daytoy a kita ti panagserbi saan laeng nga iti bukod a pamilia no di ket iti ad-adu pay a tattao.

Nadagsen a pangngeddeng ti sumurot ken agserbi iti Dios. Ngem nadagdagsen iti rikna no saantayo nga agserbi ti Dios, a paggapuan ti amin nga imbag, kas nabuniagan. Annaknatayo amin ti Dios. Masapul ngarud nga agserbitayo kenkuana. Inaklonnatayo manen babaen ti sakramento ti buniag. Nagbalintayo a kabsat ni Apo Jesus babaen ti sakramento ti buniag. Rebbengtayo ngarud nga agtulnog iti pagayatan ti Dios ken makikaysatayo iti trabaho iti kabsattayo a ni Apo Jesus. Addanto man panagrigat a sumangbay kadatayo bayat ti pannakipagtrabahotayo iti Apo, mangnamnamatayo nga adda agur-uray a bendision nga aggapu iti Dios.

Kaaduan a gundaway a saantayo a makita ti Dios nga isu ti pudno a gameng ti panagbiagtayo. Ipagaruptayo nga ited kadatayo ti naan-anay a ragsak ken talged ti panagbiag dagiti aglabas a bambanag ditoy lubong. Ipagpagaruptayo a mangted dagitoy kadatayo iti pudno a pannakapnek. Malipatantayo a bigbigen a ti Dios ti ad-adda a mangted iti pudno a pannakapnek.

Mairamantayo kadagiti reprep a tattao nga agdudupudop iti igid ti baybay. Kaykayattayo, no dadduma, ti aglang-ay. Malipatantayo ti responsibilidad wenno trabahotayo a kas Kristiano. Masansan a makipagdirdir-itayo kadagiti sulisog ditoy lubong. Kasla awanen ti dumteng a sumaruno nga aldaw no kasta a marugiantayo iti aglang-ay. Ditay madlaw a maipispisoktayo gayamen iti palab-og ti basol.

Awisennatayo ni Apo Jesus nga agsubli kenkuana, a makikadua ken makikaykaysa iti makaisalakan a misionna. Kaduaen ken makikaykaysatayo ngarud iti panagsakripisiona. Agkaykaysatayo a mangpanaw kadagiti bambanag a mangyadayo kadatayo iti Dios.

Kas kada Simon ken Andres, wenno kas kada Santiago ken Juan, masapul ngarud koma nga addaantayo iti nasged a pammati ken panagtalek iti Apo ket sumurottayo kenkuana a saan ket a sumurottayo iti sulisog a mangikaranukon kadatayo iti basol. Iti kasta, agbalintayo met nga instrumento ti pannakawayawaya dagiti padatayo a tattao iti basol babaen ti panagbalintayo a ladawan ti kaasi, ayat, ken namnama. Yawattayo ti pammakawan kadagiti kakabsattayo tapno iti pannakawayawayada, mawayawayaantayo met iti nakaibaludantayo a kinapaidam ken kinamanagimbubukod.--O


(Naipablaak iti Bannawag iti Abril 1-15, 2020 a bilang. Para kadagiti kayatna ti ag-subscribe iti kopia ti Bannawag, ag-email iti subscription.mb@gmail.com. Para iti digital a kopia, mapan iti MAGZTER wenno PRESS READER ket sapulen ti Bannawag. Laglagipenyo koma, kakailian, nga i-like daytoy FB Page ti Bannawag Magazine. Dios ti agngina!)

Ania Ngamin ti Bayrus?

Ania Ngamin ti Bayrus?
Ni VIRGINIA A. DULDULAO, Ph.D.

DIMTENG daytoy a kas iti narungsot a bagyo. Ngem naimbag pay ti bagyo ta adda dagiti ballaag ket makapagsagana dagiti tattao. Ngem daytoy, kellaat ti idadatengna. Ken nakaal-alisto a nagwaras. Adu dagiti kinapet wenno inimpektaranna. Adu latta met dagiti saan a nakalasat ta awan pay ngarud agasna gapu ta damona ti rimmuar.

Daytoy SARS-CoV-2 ti dakdakamatentayo. Maysa a kita ti bayrus daytoy a ti naganna, pangyababaan iti “severe acute respiratory coronavirus 2.”  Isu daytoy ‘tay bayrus a nangparnuay iti sakit a pinanaganan ti World Health Organization (WHO) iti COVID-19 (ti COVID, kayatna a sawen, Coronavirus; ti D, disease; ket ti 19, isu ti pangyababaan iti 2019 nga iruruarna). Isu daytoy ‘tay sakit a pagbutbutngan ita ti amin—a mabalin nga ibilangtayo nga angol no di makontrol iti mabiit ta pagsagabaenna ti sangalubongan. Segun iti WHO, idi Pebrero 25, agdagupen iti 80,174 ti apektado, 2,701 ti natay ken 27,000 ti nakalasat ken agpapaungar. Lumagto pay dagitoy a bilang ta sinakupnan dagiti kontinente, saan laengen a sumagmamano a pagilian. Ti pay dakesna, segun iti kabaruan a panagadal, dagidi naimpeksionan ken nakalasat, nagpositiboda manen idi naeksamenda. Kayatna a sawen, saan a maungaw daytoy a bayrus (coronavirus) a mangpatpataud iti daytoy sakit a COVID-19; mabalin nga agsublisubli.

Segun iti pakasaritaan ti lengguahe, ti maysa a balikas a kas iti “angol,” mapukaw, sa met laeng lumtuad no adda manen mapasamak nga iladladawanna a kas koma idi 1957 ken 1968 a minilion dagiti natay gapu iti nakaro a trangkaso. Naawan daytoy a balikas iti nabayag a panawen ngem gapu iti agdama a bayrus, agbubuteng ti sangalubongan amangan no agtinnag nga angol daytoy.

Ania Ngamin ti Bayrus?
Kas nakunan, bayrus ti mangpatpataud iti sakit a COVID-19. Ti balikas a “bayrus,” binulodtayo manipud iti English a virus gapu ta awan iti bukodtayo a pagsasao. Inadaptar ti pagsasao nga Ilokano ti awengna ngem nabaliwan ti ispelingna.

Bassit-usit a parasito daytoy a di makita babaen dagiti mata laeng no di ket nasken ti panagaramat iti mikroskopio. Parasito, kunatayo, ta awan kabaelanna nga agbiag ken umadu iti bukodna no saan nga iti selula a yanna (host) a paggapuan ti pagbiagna. Kas pagarigan, ti insekto a lamok, maysa a parasito ta saan nga agbiag no awan ti tao (host) a pagsepsepanna iti dara a pagbiagna.

Makaited iti sakit ti bayrus ken alisto nga umadu ken makaakar. Impektaran ti bayrus ti amin nga organismo wenno nabiag. No adda nabiag -- ayup, mula wenno tao-- adda met latta bayrus. Amin nga ecosystem (yan dagiti nabiag), addaan iti bayrus. Agduduma ti klase, sukog, ken kababalinda.

Nabayagen ti kaadda ti bayrus ditoy lubong ngem sa laeng nabigbig wenno nakita daytoy iti mula a tabako babaen ken ni Dmitri Ivanosky, maysa a Ruso, idi 1892.  Pinanagananna daytoy a takuatna iti tobacco mosaic virus ta kasla nabordaan ti bulong a gapuanan ti nasao a bayrus.

Natakuatan met ni Martinus Beijerinck idi 1898 nga agmilion ti agduduma a kita ti bayrus iti aglawlaw. Gapu iti kinapateg ti ad-adu pay a maammuan maipanggep iti daytoy a parasito a makaited iti sakit, addan sanga ti siensia a mangipangpangruna iti pannakaadal ti bayrus. Maawagan daytoy iti virology.

Kasano nga agwaras ti bayrus? Agduduma a wagas ti panagwaras daytoy. Kadagiti mula, mayakar ti bayrus babaen dagiti insekto nga agsepsep iti tubbog ti kayo, ungkay, bulong wenno sabong. Kas pagarigan, no ti mula a sinepsep ti insekto ket addaan iti bayrus, adda mabati a bayrus iti pagsepsepna isu a no umallatiw iti sabali a mula, maibati daytoy a bayrus. Kastoy met laeng ti mapasamak no umakar manen daytoy nga insekto iti sabali a mula. Agbalin dayta a mula a host a paggapuan ti bayrus. Umadu nga umadu ti maimpektaran agingga nga agbalin nga epidemia. Daytoy ‘tay pagbalinan ti sakit gapu iti kaalistona a maiwaras ket saan a maaguantaan ti pannakalappedna. Kastoy met laeng ti mapasamak iti tao.

Kadagiti ayup, mayallatiw ti bayrus babaen dagiti insekto nga agsepsep iti dara. Kas iti mula, mayallatiw ti bayrus babaen ti insekto. Kas pagarigan, itay nabiit, nagproblema ti Filipinas iti sakit a dengue a gapuanan ti maysa a klase ti lamok nga agyakar iti daytoy a sakit. No saaannaka a kagaten daytoy a kita ti lamok, saanka met nga agsakit iti dengue. Adu dagiti nagsakit ken adda met dagiti saan a nakalasat.

Adda pay dagiti sakit ti tao a kas iti panateng ken trangkaso a yakar ti bayrus babaen ti panaguyek, panagbaeng, ken panagipangres; ti panagibleng babaen ti pannangan kadagiti naimpektaran a taraon ken inumen; ken AIDS a gapuanan ti bayrus a managan iti HIV a mayakar babaen ti pannakinaig ken pannakayalison ti impektado a dara iti bagi (dara nga addaan iti bayrus nga HIV). Ti maysa pay a kababalin ti bayrus ket ti kinaalisto ti pannakayakarna ken ti mabiit a panagwarasna.

Dagiti dadduma pay a sakit a gapuanan ti mayakar a bayrus isu ti kamuras, dengue, gita (rabies) ken dadduma pay a saan unay nga adu dagiti biktima wenno napukawdan gapu iti kaadda ti bakuna kontra kadagitoy a kas koma iti polio ken small pox wenno burtong. Karamanen ti dengue, AIDS, SARS, MARS, ebola, ken daytoy agwarwaras ken pagbutbutngan ita ti sangalubongan a COVID-19.

Sigud nga addaan bayrus ti bagi ti tao; ditay la ammo ken madlaw daytoy. Ti pagsayaatanna, tulongan ti bayrus ti bagi a maaddaan iti resistensia wenno immune system kontra iti pannakaakar iti sakit. Dagitoy pay ti pannakasoldado ti bagi wenno umuna a depensana a manglaban kadagiti sakit.

Bakuna ti kasamayan pay laeng a panglaban iti bayrus. Gapu iti bakuna, namimpinsan a napunas ti sakit a burtong. Manmano metten dagiti kaso a polio, kamuras, ken kabbi. Ditoy Filipinas, adda idin sisasagana a bakuna kontra iti dengue ngem saan a natuloy ti pannakaaramatna gapu iti agduduma a rason. 

Kasano ngarud a maagasan ti sakit a gapuanan ti bayrus no awan pay ti sisasagana a bakuna ken sumangpet lattan ti sakit a kas iti isasangpet ti narungsot a bagyo? Ti dakesna, saan a maagasan daytoy malaksid iti panagaramat iti nabileg nga agas a mangsabidong met iti host cell. Nupay kasta, maliklikan ketdi daytoy babaen ti panagdaldalus ken panangpapigsa iti resistensia ti bagi.

Kasano Ngaruden ti COVID-19?
Subliantayo daytoy COVIC-19. Ania ngamin daytoy a sakit a gapuanan ti bayrus a managan iti coronavirus nga itan, maawaganen iti SARS-CoV-2?

Kas pangdagup kadagiti nagkaadu a sinurat maipanggep iti daytoy a sakit, damo a natakuatan ti kaadda daytoy iti tao idi Disiembre 2019 ngem saan pay a nabigbig ta saan a nakaro ti sintoma dagiti immuna a naimpektaran ken saan nga ammo a gapuanan daytoy ti bayrus ta damona ngarud a rimmuar.

Karaman daytoy a bayrus iti grupo dagiti sakit iti respiratory system a kas iti gagangay a panateng ken uyek, Middle East Respiratory Syndrome (MERS-CoV), ken Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS-CoV). Dagitoy dua a naud-udi dagidi sakit a nagbutbutngan manen ti sangalubongan, isuna laeng ta saanda unay a nagwaras a kas iti COVID-19.

“Novel coronavirus” ti immuna nga awag iti daytoy madama nga agwarwaras a bayrus agsipud ta damo a rimmuar dagiti sintomana iti tao, isu a ti balikas a novel a ti kaipapananna ket kabbaro. Di nagbayag, nayababa ti naganna iti “coronavirus” sa idi Pebrero 11, inikkan ti WHO iti opisial a naganna—ti SARS-CoV-2, ket ti sakit a parnuayenna, isu ti COVID-19. Napili daytoy a nagan a SARS-Cov-2 ta kaaspingna ti coronavirus a nangigapu iti sakit a SARS-CoV a rimmuar idi 2003. Aggapu daytoy SARS-CoV-2 iti ayup (panniki) sa nayakar iti tao a kas iti SARS-CoV a naggapu iti pamilia ti pusa, ken iti MERS-CoV manipud ti kamelio.

Dagiti gagangay a sintoma ti SARS-CoV-2: nakaro a gurigor, sakit ti ulo, uyek, assideg ken abbaba a yaanges, ken narigat a panaganges. No kumarkaro, agtinnag a pneumonia (pannakapaadda ti nana iti bara), nakaro ken delikado a respiratory syndrome, mapukaw ti kabaelan dagiti bekkel nga agtrabaho,  ken ti kakaruan isu ti ipapatay.

Maipagarup a naggapu daytoy a bayrus iti tiendaan idiay siudad ti Wuhan, probinsia ti Hubei, China. Mailaklako ditoy dagiti naparti wenno sibibiag a kigaw nga ayup a kas iti uleg, musang, banias, ugsa, tumatayab, panniki, ken dadduma pay. Dagiti addaan puesto a paglakuan kadagitoy ti immuna a nakakitaan kadagiti sintoma daytoy a bayrus. Iti bumaybayag a pannakaadal daytoy a bayrus, adu dagiti nakakitaan iti sintoma ngem saanda kano met pay nakaaddak iti Wuhan.

Kadagiti panagsukisok nga inwayat dagiti sientista ti China, natakuatanda a daytoy a bayrus ket adda kabaelanna a lumagto manipud iti ayup a mapan iti tao isu a saan laeng a ti angin ti makaiwaras iti daytoy. Naggapu nga immuna iti ayup sa inyakar ti tao iti padana a tao. Daytoy siguro ti rason a kasta la unay ti pannakabegket dagiti health workers kadagiti ospital idiay China. Awan a pulos makita a paset ti bagida iti pannakabungonda. Mapuoran amin a pagsukatanda. Uray dagiti mangngagas, pinilit ti gobiernoda ti panagpakalboda tapno masigurado nga awan a pulos ti pagtarusan ken pagakaran ti bayrus.

Natakuatan ti Institute of Virology idiay Wuhan a 96 a porsiento nga agkaarngi ti bayrus manipud iti uleg ken ti aggapu iti panniki. Natakuatanda pay, segun kadakuada, nga addan dagiti immuna a kaso ti COVID-19 kadagiti saan pay a nakadap-aw idiay Wuhan. Kayatna a sawen a saan nga iti Wuhan ti damo wenno orihinal a naggapuan ti bayrus. No amirisen daytoy nga impalgakda, saan a masigurado no pudno daytoy ta natayen daydi doktor nga immuna a nakatakuat kadagiti sintoma iti pasientena. Gapu met laeng iti daytoy a bayrus ti impatayna. Mabalin a kayat laeng ti China a mapunas iti panunot ti sangalubongan a saan a naggapu daytoy a bayrus iti pagilianda.

Lumawa a lumawa ti pagwarwarasan ti COVID-19. Malaksid iti China, adun dagiti kaso idiay Taiwan, Thailand, Vietnam, Japan, US, Iran, South Korea, sibubukel a Europa nangruna iti Italia. ken adu pay a pagilian nangruna kadagiti nalamiis a lugar. Uray ditoy Filipinas, adda metten nakakitaan kadagiti sintoma. Kayatna a sawen nga alisto ti panagiinnakar dagiti tattao. Gapu iti kastoy a panagwaras ti bayrus, nagisayangkat ti tunggal pagilian iti bukodna nga estratehia wenno wagas a mabalin a manglapped iti panagwaras daytoy a sakit. Nakanselar dagiti biahe ken naiget ti pannakaamiris dagiti sumanglad kadagiti eropuerto ken pantalan. No makitaan iti sintoma ti pasahero, dagus a makuarantina iti sumagmamano nga aldaw agingga a maawan dagiti sintoma wenno mayospital agingga a lumaing.

Mapaspasamaken ti kinuna ni Dr. Tom Frieden, sigud a director ti US Center for Disease Control and Prevention, a mabalin nga agbalin ti COVID 19 a pandemic a kayatna a sawen, nawaras wenno adu dagiti lugar nga apektado. Ti maysa pay a kita ti panagwaras ket endemic--’tay maymaysa a lugar wenno kontinente ti apektado a kas iti daydi ebola virus nga idiay laeng South Africa ti naimpektaran.

Kuna pay ni Frieden a rinibu dagiti saan a pakakitaan iti pagilasinan nga addaanda iti bayrus ngem agtultuloy ti panagbiaheda kadagiti nadumaduma a lugar. Daytoy ti gapuna a nalawa ken alisto ti panagwaras daytoy a bayrus.

No pandemic ti bayrus ken awan pay ti bakuna iti daytoy agsipud ta kellaat a dimteng ken saan met nga inaalisto wenno ma-short cut ti pannakaaramiditi bakuna (ta adda proseso a sursuroten dagiti mangngagas, sientista ken agparpartuat), amangan ta adu dagiti saan a makalasat. No kastoy ti mapasamak, agbalin ti COVID 19 a plague wenno angol. Nasayaat no tungpalen dagiti maisursuro a panglapped iti daytoy a bayrus --daytay pagsasao a ‘prevention is better than cure.’

Iti miting ti World Health Organization (WHO) iti headquarters-na idiay Geneva, Switzerland, idi Pebrero12, 2020, napagnunumuan dagiti nasurok nga ag-300 a sientista ken agsuksukisok ti panangisiguradoda kadagiti agdama nga ammo ken sursuroda maipanggep iti daytoy kabbaro a bayrus tapno maammuan dagiti pagkurangan nga adal ket dagitoy ti punnuanda.  Nailista nga agsasaganad dagiti addang, mangrugi iti kasapulan unay iti kabiitan a panawen a panglapped iti panagraira daytoy a bayrus agingga iti saan pay laeng unay a kasapulan. Sangsangkamaysada iti kapanunotan a nasken a masaganaan ti masakbayan iti mabalin a yaatakarto manen daytoy a bayrus. Kunada a no dumtengto dayta a panawen, saanton a nakabutbuteng daytoy a bayrus.

Iti met laeng nasao a miting, kinuna ni Dr. Tedros Adhanom Gebreyesus, director general ti WHO, a daytoy agraraira a didigra iti salun-at a sangsanguen ita ti sangalubongan ti pakarukodan ti nairut a panagkaykaysatayo iti banag politikal, pinansial, ken sientipiko a mangsaranget iti maymaysa a kabusor a dina ammo a dayawen ti nagbebedngan. Iruar amin a kinalaingtayo iti siensia a mangtakuat iti sungbat  daytoy parikuttayo amin, innayonna.

Balakad
Ania met ti ibalbalakad ti Departamento ti Salun-at ti Filipinas maipanggep iti COVID-19?

Iti COVID-19 Advisory No. 8 (maipanggep iti panagusar iti mask wenno abbong ti ngiwat ken agong), dagiti nasalun-at a tattao, saan a nasken nga agaramatda iti mask. Mairekomendar a dagiti laeng agas-asikaso iti masakit, dagiti addaan iti sintoma iti respiratory infection a kas iti uyek, panateng, panagbaeng, gurigor; ken dagiti maipasango kadagiti kaso a pakainaigan ti nasao a sakit a kas kadagiti kameng ti PNP ken kapadada ti rumbeng nga agaramat iti tapar ti ngiwat ken agong.

Maigunamgunam met ti panagusar iti tisyu (saan a panio) no bilang agpangres sa ibelleng daytoy iti umno a pagbasuraan; no agbaeng, mabalin a yapput ti takiag. Liklikan ti panangsagid iti ngiwat, agong, ken ngiwat ta ti bayrus nga adda iti ima, mabalin a kadagitoy ti sumrekanda. Mabalin nga aggapu ti bayrus iti sadino man, kas iti seradura ti rikep ti ridaw, lamisaan, pagkaptan iti agdan ken escalator,  gapu iti panagbaeng ken panaguyek dagiti addaan iti sakit a COVID-19 ket kumpet dagitoy iti ima ti asino man a makasagid kadagitoy. Maibatay iti panagsukisok, mabalin nga agbiag ti coronavirus (SARS-CoV-2) iti agingga iti 9 nga aldaw iti rabaw dagiti plastik, sarming, ken metal.

Mainaig iti daytoy, ikalikagum ti Departamento ti Salun-at ti panagdaldalus kangrunaanna ti panangipaugali iti panagbuggo kadagiti ima (babaen ti danum ken sabon) iti kabayag a 20 a segundo (kas kapaut ti mamindua a panangkanta iti “Happy Birthday”). Iti daytoy a kapaut ti panagbuggo, kuna ti DoH a masigurado a maikkat dagiti makadangran nga organismo kadagiti ima.

No agaramat iti sanitizer wenno alkohol, nasken met nga addaan daytoy iti 60-80 a porsiento nga alcohol content tapno mapatayna dagiti makadangran nga organismo. --O


(Naipablaak iti Bannawag iti Abril 1-15, 2020 a bilang. Para kadagiti kayatna ti ag-subscribe iti kopia ti Bannawag, ag-email iti subscription.mb@gmail.com. Para iti digital a kopia, mapan iti MAGZTER wenno PRESS READER ket sapulen ti Bannawag. Laglagipenyo koma, kakailian, nga i-like daytoy FB Page ti Bannawag Magazine. Dios ti agngina!) 

ABRIL 1-15, 2020

SARITA
2 Dua a Testamento ni Gregorio C. Laconsay
8 Naikupin a Libro ni Ernesto L. Bisquera

NOBELA
10 Ti Puga (10) ni Norberto D. Bumanglag, Jr.
14 Awis ti Sierra (33) ni Virginia A. Duldulao
20 Angkel Dok (19) ni Dionisio S. Bulong

DANIW
18 Dolor ni Ria Rebolledo
52 Agsapa iti Malem ni Andy Cocson
63 Daniw a Para Ubbing ni Rowena Cardenas-Alcantara

SALAYSAY
19 Intayon Idiay Ganano Falls iti Diffun, Quirino! ni Villamor C. Visaya, Jr.
24 Ania Ngamin ti Bayrus? ni Virginia A. Duldulao, Ph.D.
27 Ti “Akedah” ti Nailansa a Kristo ni Fernando B. Sanchez
28 Kabalinantayo Met ti Agbalin a “Mangngalap Kadagiti Tattao” ni Reb. Franklin D. Gorospe
30 “Tinakawyo Dagiti Arapaapko!” ni Felix M. Eslava, Jr.
54 Nasamay Dagitoy nga Organiko a Pestisidio ken Pungisidio ni Reynaldo E. Andres
55 Ti Kayo a Nadumaduma ti Bungana ni Leilanie G. Adriano

KOMIKS
36 Miks & Tiks
38 Dagiti Batekan (15) ni Ariel S. Tabag
43 Ickaryz (19) ni Hilario A. Espiritu, Jr.

KOLUM
4  Saludsodem ken ni Apo Hues
6 No Adda Sigsigloten, Adda Met Warwaren
16 Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
17 Biag ni Ilokano
23 Okeyka, Apong
35 Dear Doc
49 Haytek!
51 Tips
53 Dear Ikit
57 Ading Kosinera

PAGLINGLINGAYAN
60 Showbiz
63 Agkatawa ti Mayat
64 Sinniriban
64 Sapukas-2
64 Sudoku

DADDUMA PAY
5 Ti Akkub
12 Adda Latta Naasi a Tattao
22 Netizone
26 Siled ti Kararag
32 Tao, Lugar, Pasamak
34 Idi Un-unana a Panawen
48 Kasano ti Agidatag iti Sinurat
     iti Bannawag?
50 Ti Tarakenmo ken Sika
56 Panangimaton iti Pagtaengan
58 Ammuem Pay Dagitoy
59 Ti Gasatmo
62 Manipud iti Social Media


(Para kadagiti kayatna ti ag-subscribe iti kopia ti Bannawag, ag-email iti subscription.mb@gmail.com. Para iti digital a kopia, mapan iti MAGZTER wenno PRESS READER ket sapulen ti Bannawag. Laglagipenyo koma, kakailian, nga i-like daytoy FB Page ti Bannawag Magazine. Dios ti agngina

Bambanti Festival

BAMBANTI FESTIVAL. Ti booth ti Alicia, Isabela iti naangay a Bambanti Festival ti probinsia (Enero 27- Pebrero 1). Para kada Gob. Rodolfo Albano III ken Bise Gobernador Faustino Dy III, maibilang ti Bambanti Festival a kas “Mother of All Festivals” gapu ta ibagianna ti biag iti komunidad, pakasaritaan, kultura ken arte malaksid nga itandudona pay dagiti produkto ti probinsia a pagaayat uray dagiti adda iti ballasiw-taaw.  Iti napalabas a tawen, napadayawan ti Isabela babaen ti pannakairamanna iti Guinness Book of World Records gapu iti kinaadu dagiti tattao a nagkawes ken nakisalip iti panagsala a kas bambanti. Malaksid iti daytoy, Hall of Famer for Best Festival Practices and Performance idi 2018 ti Isabela babaen ti pammadayaw nga inyawat ti Aliw Awards gapu iti panangabak ti probinsia manipud idi 2015 agingga idi 2017. (Teksto ken Ladawan: VILLAMOR C. VISAYA, JR.)


(Naipablaak iti Marso 16-31, 2020 a bilang. Para kadagiti kayatna ti ag-subscribe iti kopia ti Bannawag, ag-email iti subscription.mb@gmail.com. Para iti digital a kopia, mapan iti MAGZTER wenno PRESS READER ket sapulen ti Bannawag. Laglagipenyo koma, kakailian, nga i-like daytoy FB Page ti Bannawag Magazine. Dios ti agngina.)

Prutas ken nateng kontra COVID-19

Iti baet ti pannakakumikom dagiti sientista ken dagiti mangngagas iti sangalubongan no kasano a malapdan ti panagraira ti COVID-19 (Coronavirus Disease, 2019), dati a maaw-awagan iti 2019 novel coronavirus (2019-nCoV), kiniddaw ti Departamento ti Agrikultura kadagiti umili nga aramidenda ti rumbeng tapno mapakired ti immune system wenno naturalesada kontra iti nasao a sakit.

Kinuna ni Agriculture Secretary William Dar a nasken a tungpalentayo ti kiddaw ti Department of Health a mangpapigsa iti immune system ti bagitayo a manglaban iti virus ken bakteria tapno maliklikan ti ania man nga impeksion a pakaigapuan iti panagsakit.

“Nabayagen a naisuro kadatayo a ti immune system, tulonganna ti bagitayo a manglaban iti ania man nga impeksion a patauden dagiti virus ken bakteria ken papardasenda met ti yiimbag ti impeksion,” panangilawlawag ni Sekretario Dar.

“Adu dagiti bukodtayo a mula a makaagas ken namsek iti sustansia a nateng a makatulong iti bagitayo kontra kadagiti sakit. Yad-adutayo ngarud ti panangipaunegtayo kadagitoy a taraon tapno tumibker ti bagitayo,”  kinuna pay ti sekretario.

Inrekomendra ni Dar dagiti sumaganad:

• Vitamin C. Daytoy ti umuna iti listaan dagti immune boosters ken addaan iti antiviral ken antibacterial properties. Mairaman kadagiti prutas ken nateng a nabaknang iti Bitamina C ti papaya, strawberries, bell peppers, broccoli, ken dagiti sitrus a kas iti bayabas, kalamansi, ken dalayap.

• Marunggay wenno moringa. Nalatak a kas miracle vegetable, natakuatan nga addaan ti tallo a kutsara a napolbos a bulong ti marunggay iti 27 a porsiento a Bitamina A ken 22 a porsiento a Bitamina C, a katukad ti pito a kahel.

• Vitamin A nga addaan iti beta-carotene ken retinol, a napateg iti immune function. Nabaknang kadagitoy dagiti  carrot, kamotit, mangga, naberde a nateng, ken dagiti nalabaga a prutas a kas iti sandia ken kamatis.

• Bawang. Napigsa nga  anti-fungal ken anti-bacterial immune booster. Malaksid a maar-aramat iti kosina iti panagluto, natakuatan pay a makaagas iti impeksion gapu iti anti-bacterial and anti-inflammatory properties daytoy. Ti diro ti uyokan ti addaan pay iti anti-bacterial properties a makaagas iti panateng, trangkaso, ken gagatel iti karabukob.

• Dangla (Vitex negundo). Napaneknekanen nga epektibo a kas agas ti uyek,panateng ken gurigor.

• Ti tawwatawwa ti sabali pay a mula a nabaknang iti Vitamin A, potassium, kalsium, ken Bitamina C, Makaagas pay iti angkit ti tawwatawwa wenno asthma plant (Euphobia hirta). Segun iti panagadal idi 2014, natakuatan a makaagas iti sakit iti bara ken pangatuen ti tawwatawaa ti platelet ti dara.

• Serpentina wenno sinta (Rauvolfia serpentine). Napaneknekan met daytoy nga  antiviral ken addaan iti antibiotic properties a nasamay kontra iti impeksion. Maar-aramat pay daytoy a pangagas iti uyek ken panateng. Palukayenna pay ti plema iti bara wenno pagangsan.

Inlawlawag pay ni Sekretario Dar a ti panangipauneg kadagiti makapasalun-at a taraon a kas kadagiti presko a prutas ken nateng, ken pannangan iti innapuy ken karne (lean protein) kasta met iti panaginum iti nabuslon a danum, makatulong iti ipipigsa ti naturalesa wenno ti immune system ti bagi kontra iti sakit. (ELISEO B. CONTILLO)


(Naipablaak iti Marso 16-31, 2020 a bilang. Para kadagiti kayatna ti ag-subscribe iti kopia ti Bannawag, ag-email iti subscription.mb@gmail.com. Para iti digital a kopia, mapan iti MAGZTER wenno PRESS READER ket sapulen ti Bannawag. Laglagipenyo koma, kakailian, nga i-like daytoy FB Page ti Bannawag Magazine. Dios ti agngina.)

MARSO 16-31, 2020

SARITA
2 Iti Nagkurosan ni Richellet P. Chan
8 Kasayaatan a Sugal ni Benjamin M. Pascual

NOBELA
10 Ti Puga (9) ni Norberto D. Bumanglag, Jr.
14 Awis ti Sierra (32) ni Virginia A. Duldulao
20 Angkel Dok (16) ni Dionisio S. Bulong

DANIW
16 Lasag ti Puli ni Amado I. Yoro
22 No Agregregen Dagiti Bulong ti Salaysay ni Michael John B. Ancheta
48 Dagiti Agdaldaliasat ni Jovymar P. Tactac
63 Daniw a Para Ubbing ni Edna C. Nagtalon

SALAYSAY
24 Ti Balay a Nagpaingan ni Gabriela ni Linda T. Lingbaoan
26 Ania a Track Wenno Strand ti Alaem? ni Joel L. Bagasol
28 Ni Auntie Merlie ken Dagiti Urnongna a “Gameng” ni Rosalie A. Barnachea
52 Naisangsangayan a Mangngalap ni Dodong ni Fidelino R. Cabantac
54 Kaanonto a Mapaadutayo ti Apittayo a Kardis? ni Reynaldo E. Andres

KOMIKS
36 Miks & Tiks
38 Dagiti Batekan (14) ni Ariel S. Tabag
43 Ickaryz (15) ni Hilario A. Espiritu, Jr.

KOLUM
6 No Adda Sigsigloten, Adda Met Warwaren
12 Saludsodem ken ni Apo Hues
18 Biag ni Ilokano
19 Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
27 Okeyka, Apong
31 Dear Doc
35 Haytek!
49 Dear Ikit
51 Tips
57 Ading Kosinera

PAGLINGLINGAYAN
60 Showbiz
63 Agkatawa ti Mayat
64 Sinniriban
64 Sapukas-2
64 Sudoku

DADDUMA PAY
4 Adda Latta Naasi a Tattao
5 Ti Makunami
17 Siled ti Kararag
23 Netizone
30 Idi Un-unana a Panawen
32 Tao, Lugar, Pasamak
34 Kasano ti Agidatag iti Sinurat iti Bannawag?
50 Ti Tarakenmo ken Sika
56 Panangimaton iti Pagtaengan
58 Ammuem Pay Dagitoy
59 Ti Gasatmo
62 Manipud iti Social Media


(Para kadagiti kayatna ti ag-subscribe iti kopia ti Bannawag, ag-email iti subscription.mb@gmail.com. Para iti digital a kopia, mapan iti MAGZTER wenno PRESS READER ket sapulen ti Bannawag. Laglagipenyo koma, kakailian, nga i-like daytoy FB Page ti Bannawag Magazine. Dios ti agngina.)