Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (4)

Ni NEYO MARIO E. VALDEZ

Ti masakbayan ti ortograpiatayo adda met laeng kadatayo a mangay-ayat iti lengguahetayo, ken kadagiti eksperto, a saan ket nga idiktar ti maymaysa laeng a tao.

(Maudi iti Uppat a Paset)

INAWISNAK idi Abril ti Rex Publishing House a pagpapaayak nga outsource wenno project-based editor (kalpasan a nagikkatak nga in-house editor ti kompania idi 2012) nga agedit kadagiti ipablaakda a textbook para iti Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) ti Department of Education (DepEd), partikular iti panagisuro iti Ilokano.

No masurot ti ortograpia ni Lopez,
uray ti ispeling ken pannakaaramat dagiti balikas
 iti linaon ti Nasantuan a Biblia,
adu kadagitoy ti agbalin a biddut.
Ta mismo a ti balikas a Biblia, maisurat koma a Bibliya. 

Gapu ta kabarbaro daytoy a proyekto, awan ti estandardisado nga ortograpia ti Ilokano nga iggem ti kompania, ken awan pay met naalada nga opisial a material a mainaig iti daytoy manipud iti DepEd.
Amano met idi a maang-angay ti “Kur-it ken Kurditan,” maysa a nailian a komperensia a mainaig iti lengguahe ken literatura dagiti Ilokano iti University of Northern Philippines, Siudad ti Vigan (Abril 25-27). Imbagak iti coordinator ti proyekto iti Rex a yurayda ti pagbanagan ti komperensia, amangan, kunak, no adda iruarda a pakaammo a mainaig iti ortograpia.

Ngem gapu ta awan met ti nalawag a pangngeddengda (a kas iti damo a panangawatko) iti nasao a komperensia no ania ti masurot nga ortograpia ti Ilokano a para iti MTB-MLE, nagtunoskami iti coordinator a no ania ti ibaga ti DepEd mainaig iti ortograpia ti Ilokano, isu ti surotek a pagibasaran iti panageditko.
Iti daydi met a gundaway nga intedko iti Rex ti kopia ti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” (Tarabay) nga inruar ti Komisyon sa Wikang Filipino idi 2012 ken ti inruar ti DepEd ICMS a pagibasaran a libro a napauluan iti “Agsursuro Tayo nga Agbasa: Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” a rimmuar idi 2013 (mabalin a mai-download ti kopia iti website ti DepEd).

Uppat a Manuskrito ni Lopez
Awan koman ti parikut, ta addan nalawag a pagibasaran. Ngem ti rigatna, ti autor ti libro nga editek ket libro gayam ni Maria Eliza S. Lopez (asawa ken co-author met laeng ni Dr. Joel Lopez iti “Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” a naibasar iti DepEd Order No. 34 s. 2013) ken ni General Valdez (saanko a kabagian), maysa a mangisursuro iti Mariano Marcos State University-Laboratory Elementary School.

(Naammuak pay iti Rex a ni Dr. Ricardo Ma. Duran-Nolasco ti nangirekomenda ken ni Lopez iti Rex.
Ineditko ngarud ti umuna kadagiti uppat a manuskrito da Maria Eliza S. Lopez ken General Valdez, wenno ti Kinder level, iti seryeda a Panagbasa (Reading). Imbagak iti Rex nga inaramatko ditoy ti aprobado ti DepEd ken KWF nga ortograpia (no agbasartayo iti surat ni dati nga Undersecretary Yolanda Quijano a para iti GUMIL Ilocos Norte idi 2012, isu daytoy ti KWF Tarabay). Nagaramidak pay iti evaluation report a para kadagiti autor a nangisuratak dagiti pammaliiwko a linabsing da Eliza Lopez ken Valdez ti alagaden ti DepEd ken awan ti bileg ti ipilpilitda nga ortograpia (ti Lopez orthography) ta saan a pulos a naglasat daytoy iti proseso (a kas napaneknekan iti surat ni Almario a napetsaan iti Mayo 8, 2014 a para ken ni Quijano, a nailanaden iti maikatlo a paset daytoy a serye).

Ken gapu ta nabayag metten nga isyu daytoy a nangrugi pay iti panangtubngar ti GUMIL Ilocos Norte iti immuna a pampleto ni Lopez, siakon ti nagdisnudo a napan iti opisina ti DepEd iti Siudad ti Pasig tapno mangala iti klaripikasion manipud kadagiti opisial no ania ti aprobado nga ortograpia a para iti pagsasaotayo nga Ilokano.

Panagpalutpot iti DepEd Central Office
Maysa a nangato ti saadna (dina kayat ti mainagan no aramatek ti imbagana iti daytoy nga artikulo) ti Bureau of Elementary Education (BEE) ti nakapatangko ket pinatalgedanna nga awan ti ammoda iti ortograpia ni Lopez, ket awan ti sabali nga inaprobaran ti DepEd no di laeng ti “Tarabay ti Panagisuro” nga inruarda idi napan a tawen (pagsayaatanna ta naibasar daytoy a teaching material iti KWF Tarabay). Ngem nakatulong ti imbagana tapno makadanonak met iti opisina ni Dr. Rosalina Villanesa, ti coordinator a mismo ti nasao a teaching material iti BEE ken isu ti focal person ti MTB-MLE ti ahensia.

Kinompirma kaniak ni Villanesa nga awan ti pammalubos ti ahensia nga aramaten ni Lopez ti nagan ken adres iti opisinana (ti Curriculum Development Division ken ti BEE) ken awan ti pammilin manipud iti opisina nga adaptaren ti DepEd ti ortograpia ni Lopez. Segun pay ken ni Villanesa, mabalin kano a makasuan ni Lopez gapu iti kunana a panangallilawna iti publiko a ti obrana ti opisial nga ortograpia.

Ket arigna dua a lawas kalpasan ti pannakiumanko ken ni Villanesa, inruar ni Undersecretary Dina Ocampo (simmukat ken ni Quijano) ti suratna a para ken ni Elizabeth M. Raquel, presidente ti GUMIL Ilocos Norte a nangilawlawag a dagiti laeng naglasat iti grupo dagiti innalada a mannurat a para iti teaching material ti rumbeng a masurot a pagibasaran iti panagisuro iti Ilokano.  Ket pinasingkedanna ditoy ti immun-unan nga imbaga ni Quijano a ti laeng aprobado ti KWF nga ortograpia ti suroten ti DepEd, saan ket a ti ortograpia ni Lopez.

Indanonko amin a naurnongko a datos iti editorial coordinator ti Rex. Ngem idi Mayo 21, pinaayabandak iti Rex ta adda kano pagpapatanganmi mainaig kadagiti manuskrito da Lopez ken Valdez nga impaeditda. Ditoy a naammuak a timmawagda kano met iti opisina ti KWF ket mismo a ni Purificacion Delima, Komisioner ti KWF para iti Ilokano, ti nakapatangda.

Ken segun iti timmawag a taga-Rex, imbaga kano ni Delima kenkuana a ti Lopez orthography ti aprobado ti KWF ken DepEd ket mairuarto kano nga opisial daytoy a pammilin inton Hunio 19.

Apay a Hunio 19?
Immun-unan nga imbagak iti Rex a no di masurot ti kayatko a pannakaedit ti libro a kas maibatay iti agdama nga opisial nga ortograpia (KWF Tarabay) a para iti MTB-MLE, saandan nga aramaten ti inobrak (saandak met ketdi a binayadan pay). Ti imasna, awan a pulos ti insungbat da Eliza Lopez ken Valdez iti evaluation report-ko. Isu nga idi ibaga ti Rex nga urayenda ti Hunio 19 a mangeddeng, a patiek a ti grupo ni Lopez ti ayonanda, inkeddengkon nga isubli pay ti tallo a manuskrito ni Lopez nga adda kaniak (Grado 1 agingga iti 3).

Ngem apay a Hunio 19 ti ibagbaga ni Delima?

Maipalagip nga iti surat ni Almario a para ken ni Quijano (napetsaan iti Mayo 8, 2014) a nakadanon kadakami, inlanadna nga angayen ti komision ti maysa a forum inton Hunio 19 tapno agpapatang amin a nagaramid iti ortograpia iti nadumaduma a rehion ken mapagtutunosan a nasayaat no ania ti makunada iti Ortograpiyang Pambansa (OP) ti KWF. Daytoy ngata ti okasion nga ibagbaga ni Delima?

Ngem asino ti nagaramid iti ortograpia a para iti rehion dagiti Ilokano nga ibagbaga ni Almario? Ni kadi Lopez, wenno dagiti nanggamulo iti KWF Tarabay? Ngem agingga kadagitoy, awan met ti imbitasion a naggapu iti opisina ni Almario a para iti nasao a forum.

Ken no saan a pudno ti atapmi, apay a dayta ti ibagbaga ni Delima, idinto a nabatad met a nailanad iti isu met laeng a surat ni Almario a di inanamongan ti KWF ti ortograpia ni Lopez ta saan a naglasat daytoy iti panangtaming ti komision a kas rumbeng.

Ngem no bilang ta agpayso nga aprobaran ti DepEd babaen ti panangisungsong ti KWF, ta dayta ti maal-alimadmadanmi segun iti garaw ni Almario ken ti panagul-ulimek ni Lopez, nalawag a loklokuenda saan laeng dagiti mannurat nga Ilokano a mangsarsaranget iti ortograpia ni Lopez, no di payen dagiti nangangato nga opisial iti DepEd a kas kada DepEd Sec. Arman Luistro, USec. Ocampo, ken Dr. Teresita M. Velasco ti DepEd Region I.

Agingga kadagitoy, awan pay met ti nalawag nga aksion ti DepEd tapno mapasardengda laeng koma ni Lopez iti ar-aramidenna, kabayatan ti panangad-adalda iti legal action nga ibagbaga ti Central Office nga ipaayda ken ni Lopez. Iti panagimtuodko met iti DepEd Region I idi Mayo 23, naduktalak nga uray ibagbagada a ti ortograpia ti KWF Tarabay ti masurot a kas naipadamag itay napan a lawas ditoy magasintayo, ammoda met ti mapaspasamak ita iti USAID Basa Pilipinas a sabali met ti ortograpia a naaramat kadagiti naipablaak a teaching material gapu ta ni mismo a Lopez ti nangedit kadagitoy.
Ket uray pay adda mandato ni Lopez a gamuluen ti proyekto, no bilang a kasta, awan ti karbenganna nga inaknakeman a baliwan ti ortograpia dagiti libro nga awan ti pammalubos ti DepEd.

Dayta ta Matikawdan
Naiwarasen kadagiti eskuela ti nasao a libro. Ket segun iti nakapatangko a nangato nga opisial iti DepEd Region I, makatikaw la ketdi daytoy nga inaramid ni Lopez.

Ta no agbasartayo iti addang ti DepEd Region I, nayadal kadagiti mangisursuro ti KWF Tarabay, ngem gayam adda ti USAID Basa Pilipinas a sabali met ti ortograpia a naaramat kadagiti naipablaak a teaching material gapu ta biniangan ngarud daytoy ni Lopez. Makatikaw, saan?

No idi pay laeng koma a nagaramid iti aksion ti DepEd Region 1 wenno ti Cenrtal Office, awan koma ti naparnuay a parikut. Ngem kuna met ti opisial a kitaenda no ania ti mabalinda nga aramiden iti nasao nga isyu.

Ala, manipud pannakasursurat daytoy a salaysay agingga iti sakbay ti Hunio 19, adda pay met ngarud maaramidan dagiti mangisaksakit iti lengguahetayo a mangsalbar iti daytoy.

Kinapudnona, nasayaat met no adda dagiti sabsabali nga ortograpia a mataming tapno no adda man pagigidiatan dagiti alagadenda, nalaka a mapagpapatangan ken amangan no makatulong pay a mangpasantak ti lengguahetayo. Ngem iti kaso ti Lopez orthography, iti laksid nga awanan daytoy iti pagtaudan a bileg manipud iti DepEd, saan met a naglasat iti konsultasion ken nasiken a panagadal. Dayta ti kanayon a maipagpaganetget iti autor ti ortograpia ken kadagiti pagkapkaptanna iti DepEd Ilocos Norte wenno nangatngato pay nga opisial a ditay’ mainaganan pay. Isu a kasano koma nga ilatagmo daytoy iti lamisaan a mapagpapatangan?

Ngem no bilang laeng ta iti laksid ti pannakatubtubngar ti kontrobersial nga ortograpia ni Lopez, ket ayonan ti DepEd ti kayat ni Lopez a mapasamak, ania ngarud ti agbalin a masakbayan ti pagsasaotayo nga Ilokano?
Adu. Ngem ti maysa a nalawag ditoy, isu ti panagsubli ti pagsasaotayo iti nalidem a naggapuanna. A kasla awan ti nagbambanagan dagiti adun a panagadal ken panagsukisok maipapan iti ortograpiatayo. Wen, ta kasla mangrugrugi manen daytoy a lengguahe. Ta ania kadi ti inaramid ni Lopez? Idi iruar ti KWF ti OP nga inallawat met ti DepEd babaen ti DepEd Order 34 s. 2013, dagus nga impasuroten ni Lopez ditoy ti ortograpia ti pagsasaotayo a kayatna nga aramaten dagiti padana nga Ilokano a di man laeng timmangad iti langit.

Malaksid iti daytoy, ti pay laeng alagaden ti ortograpia ti Tagalog idi 1956 (naggapu ken ni Jose Villa Panganiban) ti nagibasaranna a prinsipio iti panangbaliwna ti alagaden a kas nailanad iti pampletona, a karkardayo iti modernisasion ken panangyannatup iti agdama a panawen ken kasasaad ti lugar nga italtal-o dagiti eksperto tapno mapasantak ti maysa a lengguahe.

Sa iti panangbaliwna iti ortograpia, ibagbagana a masapul ti panagbalbaliw a kasla ketdin ibagbagana a nakadadaan ti agdama nga ortograpia ti lengguahetayo idinto nga— ulitenmi man--  alagaden ti ortograpia ti Tagalog idi 1956 ti kayatna a pakaipasurotan ti ortograpiatayo.

Ti Masakbayan ti Ortograpiatayo
Gapu ngarud iti daytoy, agtultuloy ti panangsalsalaknib dagiti mannurat ti Bannawag, dagiti eksperto iti lengguahe, dagiti mangisursuro ken dagiti nagannak ken dadduma pay nga stakeholder iti pagsasaotayo nga Ilokano a makaawat ti naisangsangayan a pannakapartuat ti ortograpia ni Lopez.

Ket gapu ta dinto agtulnog dagiti mannurat iti dayta a pagannurotan a mabalin nga aprobaran ti DepEd, agsabalinto met ti maisuro kadagiti ubbing ngem iti mabasbasada kadagiti magasin ken pagiwarnaktayo, ken kadagiti dadduma pay a libro a naisurat iti Ilokano a mabalin koma a pagadalanda.

Kunanto ti ubing, sabali met ti insuro ni maestra, a rasonto metten ti pannakatikawna. Ket mapukawto met ngaruden ti kangrunaan a panggep ti MTB-MLE a pasantakentayo ti lengguahe a nakayanakan babaen ti pannakaisuro daytoy a nasayaat ken umisu kadagiti agad-adal nga ubbing.

Agpayso nga emosional daytoy nga isyu. Ta no lengguahe, kunatayo, sakupenna ti identidad, ti politika, kultura ken puli. Kinapudnona, maibagbaga a “kararua ti puli” ti nakayanakan a lengguahe. Ngem tapno maliklikantayo a mapakaro pay ti kinadagsen ti barukongtayo, ken panagbibingay ti kapanunotan, panunotentayo ketdi nga awan ti permanente a pagalagadan  ket itultuloytayo a panunoten no ania nga agpayso ti namagkaykaysa kadatayo a rason tapno agaramidtayo ti bukodtayo nga ortograpia.

Ngem iti ungto ti dalan, ti pakasaritaan met laeng ti pudpudno a mangeddeng no ania ti mayannatup nga ortograpia. Kabayatanna ngarud, aramatentayo latta ti Ilokano iti panagsurattayo iti ania nga ammotayo nga umisu a pagalagadan. Bay-antayo ti DepEd nga aturennanto ti bagbagina inton makitana ti lawag.
Ti masakbayan ti ortograpiatayo adda met laeng kadatayo a mangay-ayat iti lengguahetayo, ken kadagiti eksperto, a saan ket nga idiktar ti maymaysa laeng a tao.--O


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 9, 2014 a bilang.)

Tinubong-Vigan

TINUBONG-VIGAN. Iti baet dagiti nalalatak a produkto iti Siudad ti Vigan a kas iti longganisa, bagnet, empanada, wenno ukoy, adu latta met ti aggatang kadagiti dadduma pay a makan wenno kankanen nga Ilokano a kas iti tinubong a lako dagitoy naanus nga agina iti mismo a Calle Crisologo ti Heritage Village ti sigud a Ciudad Fernandina idi panawen dagiti Kastila. (Roy V. Aragon)


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 9, 2014 a bilang.)

Panagaassawa dagiti agpada ti katataoda, umad-adu iti US

Umad-adu dagiti estado iti America a mangipalpalubos iti panagaassawa dagiti agpada a babbai, wenno agpada a lallaki, kas ipaneknek ti pannakaipalubosen ti “same-sex marriage” iti Pennsylvania.

Iti pannakaibasura ti pannakaipawil ti panagaassawa dagiti agpada ti katataoda iti nasao nga estado, aminen nga estado a mangbukel iti Northeast America ti mangipalubosen iti panagaassawa dagiti agpada a lallaki ken agpada a babbai.

Nupay nayuli ti kaso iti US Circuit of Appeals, manamnama ti saanen a pannakabaliktad ti desision ti nababbaba a korte. Apaman a patalgedan ti korte daytoy, agbalinton ti Pennsylvania a maika-19 nga estado iti America a mangipalubos iti “same-sex marriage.”

Sakbayna, napagbalin met a legal ti “same-sex marriage” iti estado ti Hawaii.


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 9, 2014 a bilang.)

Nakapet ti HIV, umad-adu iti PH

Akuen ti Department of Health (DOH) nga umad-adu dagiti Filipino a kapkapten ti human immunodeficiency virus (HIV), no pagibatayan ti rekord a kaadda ti 1,000 a kaso idi 2010, nagbalin daytoy a 2,349 idi 2011, sa 3,338 idi 2012, agingga iti nagbalin a 4,814 itay napan a tawen.

Innayon ti DOH nga addan 17,948 a kaso ti HIV a nairekordda sipud pay idi 1984.

Gapu itoy a bilang, maibilangen ti Filipinas a maikapito kadagiti amin a pagilian iti lubong a kapardasan nga umadu dagiti umilina a kinapet ti HIV, umun-una dagiti pagilian nga Armenia, Bangladesh, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan ken Tajikistan.


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 9, 2014 a bilang.)

Panagkalap Idiay Taggat

PANAGKALAP IDIAY TAGGAT. Aramid ti sangapamilia ti panagkalap iti Taggat, Claveria, Cagayan. Sabaten da nanang, manang ken ading da tatang ken manong a napan nagkalap iti ikan. Ket iti daytoy a cove iti Taggat a pagsangladan dagiti lampitaw wenno babassit a bilog nga agur-uray met dagiti adu a komersiante nga agangkat iti ilakoda iti merkado publiko ti Claveria ken kadagiti kabangibang a probinsia. (Leilanie G. Adriano)


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 9, 2014 a bilang.)

Santo Papa, umay iti PH inton 2015

Manamnama ti isasarungkar ni Pope Francis iti Filipinas, agraman iti Sri Lanka, iti Enero, 2015.

Impakaammo ti Santo Papa daytoy kadagiti reporter a kinasarsaritana bayat ti panagsubli daytoy iti Vatican kalpasan ti tallo-nga-aldaw nga ibibisitana iti Jordan, West Bank ken Israel itay nabiit.

Nupay kuna ti Catholic Bishops’ Conference of the Philippines (CBCP) nga awan pay ti naawatda nga opisial a pakaammo manipud iti Vatican maipanggep iti ibibisita ti Santo Papa, saan a problema ti panagsaganada.

“Iti amin a kanito, silulukat ti ruangan para iti Santo Papa. Saan a parikut ti kaadda wenno kaawan ti panawen nga agsagana,” kinuna ni CBCP President Lingayen Dagupan Archbishop Socrates Villages.


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 9, 2014 a bilang.)

HUNIO 9, 2014

SARITA
6 Desdes
Jobert M. Pacnis

NOBELA
27 Bantay a Bato (10)
Virginia A. Duldulao
32 Mission: Black Ops (33)
Norberto D. Bumanglag, Jr.

DANIW
9 Bay-am a ti Ulimek Abungotak iti Puraw nga Ules
Roy V. Aragon
30 Paw-it
Raquelito B. Cenal
48 Dandaniw a Para Ubbing
Roselyn C. Campano/ Leonora B. Melchor

SALAYSAY
12 Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (4)
Neyo Mario E. Valdez
40 Immadu ti Apitna iti Baro a Wagas ti Panagmula iti Kamatis
Reynaldo E. Andres

KOMIKS
16 Gayang ni Lam-ang (36)
19 Aritosan (86)
21 Miks & Tiks

KOLUM
10 Dear Doc
14 Saludsodem ken ni Apo Hues
31 TIPS
34 Okeyka, Apong
36 Kosina Ilokana
39 Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
42 Padasem Daytoy, Kailian
46 Haytek!

PAGLINGLINGAYAN
44 Showbiz
47 Sinniriban
47 Sapukas
47 Sudoku
47 Agkatawa ti Mayat

DADDUMA PAY
2 Ti Makunami
4 Tao, Lugar, Pasamak
15 Am-ammom Kadi da Sir ken Ma’am?
23 Kas Ar-aramaten ti Bannawag: KWF Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano 2012 (4)
28 Siled ti Kararag
29 Kayatmo ti Maawagan iti “Madam Terror”?
33 Txtm8
35 Apay a Saan a Makabasa Wenno Makasurat ni Boy?
37 Ti Gasatmo Ita a Lawas
38 Ammuem Pay Dagitoy

Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (3)

Ni NEYO MARIO E. VALDEZ

Iti biang ti DepEd, ti laeng ortograpia nga inanamongan ti KWF ti masurot…

Ti akkub ti 6-a-panid nga ortograpia a sinurat ni Joel Lopez
a napetsaan iti Nob. 26, 2013. Iti nasao nga ortograpia
a nailanad dagiti pagannurotan tapno maipasurot iti Filipino
ti ispeling dagiti balikas nga Ilokano, kas koma kadagiti addaan
iti agsaruno a letra a paaweng (vowel) iti maymaysa nga ebkas
wenno silaba, kas iti “dua,” maisurat koma a “duwa,”
ti “kararua,” maisurat koma a “kararwa.”
Iti sabali a pannao, nasken koma nga awan agsaruno
a “vowel” kadagiti balikas nga Ilokano
no masarakan dagitoy iti maymaysa a silaba (syllable).

(Maikatlo iti Uppat a Paset)
NAIBINSABINSA ti pagkamtudan ti ipilpilit ni Joel Lopez nga ortograpiana (kaduana nga autor ti asawana a ni Maria Eliza Lopez) a maaramat iti panagisuro iti MTB-MLE, iti position paper ti Gunglo Dagiti Mannurat nga Ilokano (GUMIL) iti Ilocos Norte a naidatag ken ni agpapaay idi nga Undersecretary ti Deparment of Education (DepEd) Dr. Yolanda S. Quijano.

Iti maudi a paset ti surat a napauluan iti “Why Fix It If It Ain’t Broke?” ken napetsaan iti Mayo 18, 2012, nalawag a nailanad ti kiddaw ti GUMIL Ilocos Norte: “....we reiterate our appeal that you reconsider these things and revisit your approval of the Lopez Orthography and adopt the KWF Ilokano Orthography officially.”

Napartak met a sinungbatan daytoy ni Quijano. Iti suratna ken ni Elizabeth M. Raquel, presidente ti GUMIL Ilocos Norte, a napetsaan iti Mayo 24, 2012, nailanad ti kastoy:  “...Hence, the KWF-approved orthography is the one DepEd officially recognizes. We agree that having different orthographies with varying grammatical rules for the same language will definitely lead to confusion. For your information and guidance.”

Nalawag nga awan ti inaprobaran ti DepEd nga ortograpia ni Lopez. Inanamongan pay ketdi ti DepEd ti pammaliiw ti GUMIL Ilocos Norte a makatikaw ti kaadda ti adu nga ortograpia. Ken kangrunaan ditoy, nabatad ti panangibaga ni Quijano a ti laeng aprobado ti Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ti bigbigen ti DepEd nga opisial nga ortograpia. Kayatna a sawen isu daytoy ti immun-una nga inruar ti komision a “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano.”

Ngem ti rigatna, saan nga impangag ni Lopez ti ibagbaga ti surat ni Quijano. Intuloyna ti nagiwaras iti pampletona, iti uneg ken ruar ti sakup ti DepEd Ilocos Norte a pagopisinaanna, ket ibagbagana latta a ti inaramidna nga ortograpia ti opisial nga inadaptar ti DepEd.

Awan ti Pammalubos Manipud iti DepEd Central Office  
Kasano ngamin a di patien dagiti mangisursuro ket nailanad iti parupa ti 22-a-panid a pampletona ti kas iti mailanlanad kadagiti kukua ti DepEd a: Departamento ti Edukasion, Republika ti Pilipinas, ken ti naipasakay iti ngato dagiti balikas a: Kukua ti Gobierno / Saan a Mailaklako. Iti copyright page, nailanad met daytoy: Published by the Department of Education, DepEd Complex, Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600”; ken daytoy pay: “Curriculum Development Division, Bureau of Elementary Education, Rm 204 Bonifacio Building, DepEd Complex, Meralco Avenue.

Iti panid 13 ti pampleto, nailanad pay ti kastoy: Opisial a [sic] adaptaren ti DepEd dagiti sumaganad a sinurat panggep iti lengguahe nga Ilokano. Dagitoy ket immuna nga [sic] naipablaak iti Bituen, Opisial a Magasin Dagiti Mangisursuro iti Dibision ti Ilocos Norte, Rehion 1.

Ngem iti pannakiumanmi iti opisina ni DepEd Undersecretary Dina Ocampo (simmukat ken ni Quijano), a pinasingkedan met ni Dr. Rosalina Villanesa, focal person ti MTB-MLE ken coordinator ti Bureau of Elementary Education (BEE), awan ti naited ken ni Lopez a pammalubos tapno aramatenna ti nagan ken adres dagiti opisina a nailanad iti ngato. Ket saan nga inadaptar ti DepEd ti inaramid ni Lopez, isu a di rumbeng nga aramaten ni Lopez ti nagan ti ahensia. Impalagip pay ti central office ti immun-una a surat ni Quijano a nangilawlawag iti isyu ket kunada a daydi koma ti rumbeng a masurot. Ngarud, no sinurot ni Lopez daytoy, awan koma ti kastoy ita a parikut a sangsanguen dagiti amin a maseknan iti ortograpia ti Ilokano.

No maipapan iti pannakaipablaak idi 2012 ti alagaden ti “nga” ken “a” iti magasin ti Dibision ti Ilocos Norte a Bituen, naammuan a saan nga inanamongan dagiti editor ti pannakaipablaak ti sinurat ni Lopez a pagalagadan gapu ngarud iti nakaro a pagkamtudanna iti gramatika ken annuroten ti nabayagen a maar-aramat nga ortograpia ti pagsasaotayo nga Ilokano, ngem di kayat a pagaraw ni Lopez daydi a sinuratna. Kapilitan a saanen a biniangan dagiti nagpaay idi nga editor a kas kada Raquel, Joel Manuel, ken Efren Inocencio a padapada a mannurat ti Bannawag, agingga a nagikkaten dagitoy iti magasin (Bituen).

Kadagitoy a panawen, maikonkonsulta met ti “KWF Tarabay,” ket apaman a naipablaak daytoy idi Enero 2013, nairugi a naiwaras kadagiti mangisursuro ken dadduma pay nga opisial ti DepEd iti Amianan a Luzon. Ngem gapu ta adda met dagiti mangisursuro a nakaiggem iti pampleto ni Lopez, natikaw laeng dagitoy.

Ortograpiyang Pambansa ti Mangisuro Kadatayo?
Ngem idi rimmuar ti DepEd No. 34 s. 2013 a napetsaan iti Agosto 14, 2013, a nangipakaammuan ni DepEd Sec. Arman Luistro ti kaaddan ti Ortograpiyang Pambansa (OP)— isu met laeng daytoy ti Wikang Filipino— manipud iti KWF, nangsurat met ni Lopez iti baro a bersion ti ortograpiana (kayatna a sawen, imbasurana metten ti immuna a pampletona) tapno, kas pammatina, maibasar daytoy iti baro a pammilin ti DepEd. Naibaskag iti nagdadakkel a letra iti pampletona a napetsaan iti Nobiembre 23, 2013 dagiti balikas nga “Alinsunod sa Ortograpiyang Pambansa.”

Ngem segun kadagiti eksperto iti lengguahe nga Ilokano ken uray pay kadagiti dadduma a lengguahe, ken iti adu a mangisursuro a nakapatangmi, di rumbeng nga ibasar iti DepEd Order ti ortograpia a maaramat iti panagisuro iti Ilokano iti eskuela. Umuna, a kas nailawlawagen iti umuna a paset daytoy a serye, addan naaramid nga ortograpia nga Ilokano ket maisingsingasing laeng met ti OP a kas pagibasaran no awan pay naaramid a kasta, wenno no adda pagkurkurangan ti ortograpia ti maysa a rehional a lengguahe. Maikadua, awan ti direkta nga ibilbilin ni Sec. Luistro nga usaren ti OP a pagisuro iti Ilokano para iti MTB-MLE. Ken maikatlo, ad-adda a pagalagadan iti panagisuro iti Filipino ti nasao nga OP. Kayatna a sawen, no isuro dagiti mangisursuro iti Ilokos wenno Tanap ti Cagayan ti asignatura a Filipino, daytoy ngarud napabaro a material (OP) manipud ti KWF ti usarenda.

Anamongan ti BEE ken opisina ni Usec Ocampo ti maikatlo a rason, wenno ti pannakaaramat laeng ti OP iti panagisuro iti Filipino kadagiti klasrum, a saan ket nga isu ti mapaturay iti pannakaisuro ti Ilokano iti eskuela.
Insurat pay ni Lopez iti naud-udi a pampletona ti kastoy: Insingasing ni Dr. Jose Villa Panganiban, idi isu ti Direktor ti Institute of National Language (KWF wenno Komisyon sa Wikang Filipino itan), “a maibasar ti ania man a pagsasao ditoy pagilian iti wagas ti panagbukel ti letra ti Tagalog”. Gapu iti daytoy, “nabaliwan ti wagas ti pannakaaramat ti pronominal adjective ken ti pronoun a maaramat a kas subject ti sentence”.

Ket iti maikadua a parapo, naisurat pay: Iti libro nga [sic] naipablaak idi 1956 (saanen a mabasa ti paulo na [sic]) iti panangiturong ti Komisyon, mabasa iti panid 3-4 dagiti sumaganad:... (inruginan ditoy ti nangilawlawag iti alagaden a kayatna).

Biniagna ti Kadaanan nga Alagaden
Malaksid iti pagkamtudan ti gramatika ken ti nakiro a pannakaurnos ti sinuratna (mangipaneknek nga agkurang ni Lopez iti ammo iti panagsurat iti pagsasaotayo), saan kadi a panangallilaw ti panangiserrekna iti quotation marks iti imbaga ni Panganiban ken iti imbagana a nabaliwan ti wagas ti pannakaaramat ti pronominal adjective ken pronoun ta kasla naisurat daytoy iti orihinal nga Ilokano?

Ti imasna pay ditoy, idi pay laeng 1956 ti nagtaudan ti alagaden a pinartuatna. Ala, saanen a napateg no dina ammo ti paulo ti libro, ta idinto a naggapu daytoy iti kadaanen a pagalagadan a naglasatanen ti adun a rebision ken patangan iti lengguahe a Filipino (ta adda ngaruden dayta nga OP ti KWF nga ipapaaramatdan iti eskuela), di rumbeng nga inaramat ni Lopez daytoy a kadaanan nga alagaden. Ken maysa, no maanagna koma, nasurat dagitoy a pagalagadan kadagidi a panawen a para iti lengguahe a Tagalog a saan ketdi a para iti Ilokano wenno ania man a rehional a lengguahe.

Insurat pay ni Lopez daytoy iti naudi a pampletona: Ti agdama nga Komisyon sa Wikang Filipino iti panangidaulo ni Dr. Virgilio S. Almario ket suportaran na daytoy a wagas ti pannakaisurat ti pronoun ken pronominal adjective.

Iti sabali a pannao, pagparparangen ni Lopez nga anamongan ni Almario dayta a pagannurotan a maipakat iti lengguahetayo nga Ilokano.

Ngem pudno kadi a kasta ti kunkuna ni Almario? Anagenyo ti surat ni Almario iti DepEd a napetsaan iti Mayo 8, 2014 iti udi daytoy a salaysay.

Adda dagiti Rason no Di Mabalin a Surotentayo ti OP
Kinapudnona, daytoy annuroten ti panangisilpo kadagiti pronoun iti nagan (a kas iti “balaymi” saan a “balay mi”) ti maysa kadagiti ibagbaga ni Almario nga eksentrisidad wenno pecularities ti Ilokano a kas makita met kadagiti dadduma a regional languages a di rumbeng a magaraw wenno piliten a baliwan ti KWF tapno magun-od laeng ti kayat daytoy a napagkaysa a nailian a pagsasao. Apay ngarud a baliwan ita ni Lopez ti alagaden ket ibagana lattan a naipasurot daytoy iti OP a di met rumbeng nga aramidenna?

Malaksid iti eksentrisidad iti lengguahe, adda pay dagiti rason tapno saan a mabalin nga ipasurot lattan ti ortograpiatayo nga Ilokano iti Ortograpiyang Pambansa, kas koma iti probision ti Konstitusion iti 1987 a mangibagbaga a pabaknangen pay ti lengguahe a Filipino babaen ti tulong dagiti regional languages iti pagilian. Kayatna a sawen, ti Filipino ti mangbulod kadagiti balikas manipud kadagiti rehional a lengguahe ngem iti wagas a saan a mabaliwan ti panangiletra.

Ket no ipapilit ti KWF a makibagay ti maysa a regional language iti annuroten ti Filipino no maapektaran met ti agtaltalinaed nga ortograpia ken dadduma pay a pagannurotan iti gramatika, saan a panangipakita dayta iti panangpadur-as ti nasao a lengguahe, a kas kidkiddawen ti Konstitusion, no di ket panangpatay iti lengguahe ta mapukaw daytoy ti agtaltalinaed nga identidadna a kas mayannatup iti kultura ken tradision ti lugar. Maysa pay a rason ti nabayagen a kaadda ti ortograpiatayo nga Ilokano a di rumbeng a kasta lattan ti kadarasna a mabaliwan tapno laeng maipasurot iti OP.

No adda man, kas pagarigan laeng, mabalin a mabaliwan iti “Tarabay,” rumbeng nga aglasat met iti proseso a kas iti impakat dagiti opisial iti KWF sakbay ken ni Almario. Isu a di rumbeng, nupay posible met, a mabaliwan laeng ti ortograpia babaen laeng ti maymaysa  wenno dudua laeng a tao. Di mabalin nga inaknakeman ni Lopez ti agaramid iti ortograpia nga usaren ti DepEd ta nalawag ti bilin ti DepEd a makitinnulong nga umuna iti KWF tapno magun-od ti panggep daytoy a maaddaan iti estandardisado nga ortograpia.

Gapu ngarud iti panangiruar manen ni Lopez iti baro a pampletona, nagsurat manen ti GUMIL Ilocos Norte iti DepEd Central Office. Ngem sakbay a masungbatan ti surat ti GUMIL Ilocos Norte, naangay ti “Kur-it ken Kurditan” a komperensia iti lengguahe nga Ilokano iti Siudad ti Vigan a nangipapilitan manen ni Lopez iti rasonna nga agsadsadag iti bileg ti DepEd Order No. 34 a mangbaliw ti ortograpia ti Ilokano a para iti MTB-MLE.

Ti Kaudian a Surat Manipud iti DepEd ken Almario
Sakbay a makaidatag iti baro manen a reklamo dagiti mannurattayo iti GUMIL Ilocos Norte gapu iti dayta nga inaramid manen ni Lopez iti “Kur-it ken Kurditan,” naawat ni Raquel ti surat manipud ken ni Usec Ocampo (sungbat iti immun-una a suratda). Daytoy ti nailanad iti surat a napetsaan iti Mayo 13, 2014:
This has reference to your letter re: Ilokano Orthography. We are pleased to inform you that the Department has not changed the existing working orthography jointly developed by the team of writers from your region and the KWF in 2011. This orthography was presented to the stakeholders and was used as reference in contextualizing the learning materials since we pioneered the implementation on MTB-MLE in 2011. This was published and distributed by the department through the Instructional Materials Secretariat (DepEd-IMCS).

The office of Undersecretary Yolanda S. Quijano has already addressed the concern re: Orthography of Dr. Joel Lopez in 2012.

Sakbay daytoy wenno idi Mayo 8, 2014, nagsurat met ni Almario ken ni Quijano (babaen ken ni Ocampo a nangsukat kenkuana) a nagkuna iti kastoy:

Tugon ito sa inyong liham kay Dr. Elizabeth M. Raquel ng GUMIL Ilocos Norte, may petsang 24 Mayo 2012 hinggil sa posisyon ng GUMIL sa ortograpiyang ipinanukala ni Dr. Joel Lopez para sa wikang Ilokano, na nakarating sa aming opisina sa pamamagitan ng Facebook. Nais kong linawin ang sumusunod na mga bagay:

Una, walang opisyal na pagpapatibay ang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) sa naturang ortograpiya [Lopez orthography] dahil hindi ito dumaan sa Kalupunan ng mga Komisyoner ng KWF...
Ken nupay kiniddaw ni Almario ti panagpapatang ti GUMIL ken ti grupo ni Lopez maipapan iti ortograpia, awan ti ammo ni Almario iti pagtaktakderan ita ti DepEd nga awan ti naipaay a bileg ken ni Lopez a mangipapilit kadagiti mangisursuro iti Ilokano nga adaptarenda ti inaramidna a pagannurotan. Isu a saanen a kasapulan ti panagpapatang tapno mabigbig no ania ti pudpudno nga ortograpia nga adaptaren ti DepEd.

Insulto Kadagiti Nangangato nga Opisial
No agbataytayo iti surat ni Ocampo ken ni Raquel, nalawag a ti inruar ti DepED BEE a “Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” ti rumbeng a maaramat a resource material iti panagisuro. No suroten ti DepEd ti kayat ni Lopez, kasla naturturayen ni Lopez ta baliwanna aminen a napagpapatangan ken naadal iti napaut a panawen tapno maisagana laeng ti DepEd dagiti kasapulan iti panagisuro iti bukodtayo a pagsasao. Dakkel la ketdi a pananginsulto daytoy ken ni Usec Ocampo wenno iti superintendente ti DepEd Region I a ni Dr. Teresita M. Velasco.

Pananglabsing pay daytoy iti paglintegan a mangibagbaga nga amin a maaramat a material iti panagisuro iti K to 12 ket aglasat kadagiti konsultasion ken naiget a panagadal dagiti maseknan nga eksperto iti lengguahe ken panagisuro.

Ket iti isu met laeng a surat ni Almario ken ni Quijano (Ocampo), inlanadna nga angayen ti komision ti maysa a forum inton Hunio tapno agpapatang amin a nagaramid iti ortograpia iti Ilokano tapno mapagtutunosan a nasayaat no ania ti makunada iti OP (saan ketdi a no ania ti ortograpia iti Ilokano a masurot, ta adda la ngaruden pangngeddeng ti DepEd para iti dayta).

Iti panagsasao ni Lopez, ti laeng GUMIL Ilocos Norte wenno dagiti mannurat laeng ti Bannawag ti mangkonkontra kenkuana. Ngem dinan sa ammo, wenno awan panggepna a mangammo, nga adu metten dagiti nagannak ken mangisursuro ti makasuron kenkuana gapu iti ar-aramidenna iti pagsasaotayo nga Ilokano. Maipalagip nga idi damo a mabasnotan ti ortograpia ni Lopez kadagiti panangkontra ti adu a sektor, saan laeng a ti GUMIL ti nagsurat iti position paper ta adda dita ti Nakem Conferences Philippines, ken Timpuyog dagiti Mannurat nga Ilokano Global Hawaii nga idauluan ni Dr. Aurelio Solver Agcaoili.

ANIA ngarud ti nangiduron ken ni Lopez tapno ipapilitna a ti ortograpiana, agraman payen ti kayatna a basic grammar ti lengguahetayo nga Ilokano, ti maaramat iti pannakaisuro dagiti annaktayo nga agad-adal manipud iti Kinder agingga iti Grado Tres?

Adu ti mabalin nga ipugtotayo ngem mabalin met a kunatayo a gapu iti panangipatpategna iti lengguahe nga Ilokano ken iti nailian a lengguahe a Filipino. Ngem saan met amin nga agkuna a nasayaat ti panggepna iti ar-aramidenna ti makapudno wenno makaaramid iti umno. Nasayaat koma no isu laeng ti mabuduan no agbiddut ngem ti pagdaksanna, adu met ti mairaman nga agkudkod.


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 2, 2014 a bilang. Sumaruno: Ti masakbayan ti pagsasaotayo.)

Mapaspasangasangan ti Nakaro a Tikag

MAPASPASANGASANGAN TI NAKARO A TIKAG, kuna ti PAG-ASA ngem iti amianan a paset ti Filipinas a kas iti Barangay Tabbugan, Claveria, Cagayan, ipaspasnek daytoy a mannalon ti agarado ta mangrugin ti panagtutudo. Makainut iti padanum dagiti mannalon no kasta nga agtudo iti minalem ket aginit met iti bigat. Kabayatan ti panagay-ayam dagiti kannaway iti likudanna tapno agbirokda iti makan, kasapulan met nga igaed daytoy a mannalon nga isagana dagiti kinelleng a raepanna. (Leilanie G. Adriano)


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 2, 2014 a bilang.)

3 a Taga-Amianan, pinadayawan ti NCCA a Kas “Asian Human Living Treasures”

Tallo a taga-Amianan ti nairaman a pinadayawan ti National Commission for Arts and Culture (NCCA) a kas “Asian Human Living Treasures” iti seremonia a naangay iti Manila Hotel iti Manila itay Mayo 21.

Isu daytoy ti damo a panangpadayaw ti NCCA, ti kangrunaan nga ahensia ti gobierno ti Filipinas a mangitantandudo iti arte ken kultura, kadagiti “Sibibiag a Gameng ti Asia” a buklen dagiti kangrunaan a master artisan, folk artist ken culture bearer ti rehion. Idauluan da Felipe M. de Leon Jr., kas chairman; ken Adelina M. Suemith, kas OIC-executive director, ti nasao nga ahensia.

Dagiti taga-Amianan a nairaman a napadayawan: da Gawad Manlilikha ng Bayan of the Philippines Teofilo Garcia ti Abra (agar-aramid iti tabungaw a kallugong), Magdalena Gamayo ti Ilocos Norte (mangngabel) ken Kalinga musician ken dancer Alonzo Saclag.

Kaduada a napadayawan dagiti padada a Gawad Manlilikha iti Filipinas a da T’boli weaver Lang Dulay; Panay Bukidnon chanter Federico Caballero; Yakan musician Uwang Ahadas ken Pampangan metalsmith Eduardo Mutuc.

Dadduma pay a napadayawan a kas “Asian Human Living Treasures”:  J.A.D.G.D. Jayanisha ti Sri Lanka; Kongthong Nanthayongduoangsy ti Laos; Mao Mon ti Cambodia; Lam Kezang Chhoepel ti Bhutan; Nguyen Mai Hahn ti Vietnam; Mohamed Al-Balushi ti Qatar; Mostafa Akhavass ti Iran; Pranom Thapaeng ti Thailand; Farhat Shahid ti Pakistan; Shri Mohan Lal Soni ti India; Lucky Wijayanti ti Indonesia; Nik Rahiman Nik Idris ti Malaysia ken Abdulaziz Arti ti Kuwait.


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 2, 2014.)

“Tarabay,” aramaten ti DepEd iti Region I

Ti “KWF Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano 2012” ti aramaten ti Departamento ti Edukasion (DepEd) iti Region I mangrugi ita a panagseserrek.

Mainaig daytoy iti implementasion ti Mother Tongue-Based-MultilingualEducation (MTB-MLE) a nangrugi idi 2012.

Impadamag daytoy ni Vivian Luz S. Pagatpatan, Ph.D., hepe ti Elementary Education Division ti DepEd Region I a nakabase iti Siudad ti San Fernando, La Union ken ipanguluan ni Regional Director Teresita M. Velasco.

Kinapudnona, kinuna ni Dr. Pagatpatan a daytoy a “KWF Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano 2012” ti maysa kadagiti kangrunaan a nailektiur iti kalkalpas a DepEd Regional Mass Training of Grade 3 Teachers iti sapasap a Region I.

Naisentro daytoy lima-nga-aldaw a panagsanay iti K to 12 Basic Education Curriculum ti DepEd nga agarup naggigiddan a naangay iti Ilocos Norte, Ilocos Sur, La Union, ken Pangasinan itay napan a lawas.

Agdagup iti nasurok a 3,500 a mannursuro iti Grade 3 dagiti dimmar-ay iti daytoy a rehional a panagsanay. Iti Ilocos Norte, naangay ti panagsanay iti Bacarra Central School idi Mayo 15-19. Naggapu dagiti timmabuno manipud kadagiti eskuela elementaria iti probinsia agraman iti Siudad ti Laoag kenSiudad ti Batac. Iti Ilocos Sur, naangay ti pasken iti Bantay East Central School ken Bantay West Central School idi Mayo 17-21. Naggapu met dagiti partisipante manipud iti Siudad ti Vigan ken nadumaduma nga Ili ti probinsia. Iti La Union, naangay ti panagsanay iti Aringay Central School idi Mayo 16-20 a dinar-ayan dagiti mannursuro manioud iti Siudad ti San Fernando, Siudad ti Candon ken iti probinsia ti La Union. Iti Pangasinan, naangay ti panagsanay kadagiti nadumaduma a siudadna ken 2 nga ilina itay arinunos ti Mayo.

Naggapu amin dagiti naglektiur iti ortograpia iti DepEd. Maibilang kadakuada da Aidena L. Nuesca iti biang ti DepEd La Union ken da Dr. Perlita Quinto ken Vilma Alcayaga ti DepEd Ilocos Sur, idinto a ni Lilibeth Dierpo ti nagakem a lektiurer iti DepEd Ilocos Norte.

Kinuna dagiti nakapatangmi a mangisursuro a timmabuno iti panagsanay a naangay iti Aringay, La Union, nga ammoda unay a daytoy inadalda a “KWF Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano 2012” ket isu met laeng ti ortograpia nga ar-aramaten ti Bannawag. Kinunada a naadalda pay a mabalin ngaawagan daytoy bukodtayo a pagsasao iti Amianan a Luzon iti Ilokano, Iloko, wenno Iluko. (Djuna R. Alcantara)


(Naipablaak iti Bannawag, Hunio 2, 2014 a bilang.)

HUNIO 2, 2014

SARITA
6 Ti Ruangan
    Jovito F. Amorin

NOBELA
27 Bantay a Bato (9)
     Virginia A. Duldulao
32 Mission: Black Ops (32)
     Norberto D. Bumanglag, Jr.

DANIW
 9 Inton Parbangon
    Pearl Lovedyn A. Dacuag
30 Apagbiit, Apagdarikmat
     Mighty C. Rasing
48 Dandaniw a Para Ubbing
     Edelaine U. Duyor

SALAYSAY
12 Ania ti Surotentayo nga Ortograpia
     ti Pagsasao nga Ilokano? (3)
     Neyo Mario E. Valdez
40 Suerte Kenkuana Daytoy a Ruot
    Reynaldo E. Andres

KOMIKS
16 Gayang ni Lam-ang (35)
19 Aritosan (85)
21 Miks & Tiks

KOLUM
10 Dear Doc
14 Saludsodem ken ni Apo Hues
31 TIPS
34 Okeyka, Apong
36 Kosina Ilokana
39 Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
42 Padasem Daytoy, Kailian

PAGLINGLINGAYAN
44 Showbiz
47 Sinniriban
47 Sapukas
47 Sudoku
47 Agkatawa ti Mayat

DADDUMA PAY
 2 Ti Makunami
 4 Tao, Lugar, Pasamak
23 Kas Ar-aramaten ti Bannawag:
     KWF Tarabay iti Ortograpia
     ti Pagsasao nga Ilokano 2012 (2)
28 Siled ti Kararag
29 Iddepem ti Silaw, Nakkong…
33 Txtm8
35 Iliklik Dagiti Ubbing
      iti Cyberbullying
37 Ti Gasatmo Ita a Lawas
38 Ammuem Pay Dagitoy
46 Ania Dagiti Pagsayaatan
      nga Ipaay ti Taekwondo?

Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (2)

Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano?
Ni NEYO MARIO E. VALDEZ

Ap-apalan dagiti dadduma a rehion ti kaaddan daytoy a nabukeltayo a “Tarabay,” ta kas kadatayo nga Ilokano, narikut met ti paglaslasatanda a mangisimpa iti bukodda nga ortograpia tapno mayannatup iti baro a sistema ti panagisuro. 

Iti umuna a panagpapatang dagiti nangurnos iti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” idi Septiembre 30, 2011, da (sango, maikadua ken maikatlo iti kanigid) Dr. Francisca S. Nicolas, Direktor, Pangrehiyong Sentro ng Wikang Filipino, Siudad ti Batac; ken Juan S.P. Hidalgo, Jr., sigud Managing Editor ti Bannawag; ken da (likud, agpakanawan) Dionisio S. Bulong, sigud nga Editor-in-Chief ti Bannawag ken Cles B. Rambaud, agdama a Managing Editor ti Bannawag; iti pannarabay da (sango, maikadua iti kanawan) Atty. Concepcion H. Luis, agpapaay idi a Komisioner ti KWF a mangibagi iti lengguahe nga Ilokano; ken Dr. Leticia Macaraeg (kakanawanan), agpapaay idi a Pangulo, Dibision ti Lingguistika, KWF. Adda iti sango, kakanigidan, ni Elia G. Huertas, agpapaay met idi iti KWF, a nagpaay a sekretaria ti grupo. Di nairaman iti ladawan ni Jose Laderas Santos, agpapaay idi a Pangulo ti KWF. Naala ti ladawan iti opisina ti KWF iti Malakanyang, Manila.

(Maikadua iti Uppat a Paset)
NAGTAUD ti Ingles a balikas nga orthography iti dua a balikas a Griego: ti “orthos” a kayatna a sawen “umisu” ken ti “graphia” a kayatna a sawen “panagsurat.” Iti ababa a pannao, ti orthography (ortograpia iti Ilokano) ket isu ti “umisu a panagsurat.”

Ngem asino ti mangibaga no ania ti umisu a pannakaisurat wenno pannakailetra ti pagsasaotayo nga Ilokano? Maysa laeng a tao, a kas iti maysa nga opisial ti DepEd iti Ilocos Norte?

No awatentayo ti ortograpia ti pagsasao nga Ilokano nga inaramid ni Joel Lopez nga iwarwarasna kadagiti mangisursuro iti laksid ti kaawan pammalubos ti Department of Education central office, awan ngaruden ti serserbi daytoy a patangan iti ortograpia, ken saanen a nasken pay a basaen daytoy a salaysay. Ta kasano pay met a mailawlawag ti kaadda dagiti alagaden no kasta met gayam ti kalakana ti mangaramid iti ortograpia a pagibasaran nga agisuro iti Ilokano kadagiti probinsia iti Amianan a Luzon? Agasem ta uray asino la ditan a nangato ti saadna iti maysa a division ti DepEd, mabalin gayamen nga itugawna ti agaramid iti bukodna a pagannurotan sa ibagana lattan a daytoy ti opisial nga adaptaren ti DepEd uray awan ti nalawag a pagbatbatayan ti bilegna?

Panunotem laengen no tuladen ti maysa met a nangato ti saadna iti DepEd iti Cagayan wenno Isabela ti impakat ni Lopez, ket agaramid met iti bukodna nga ortograpia a para kadagiti taga-Tanap, anianto pay ngarud ti masurot nga estandardisado nga alagaden iti panagisuro iti Ilokano wenno panangaramat iti Ilokano a kas medium of instruction? Napananna dagiti adu a panangpadas ken gapuanan dagiti kakailiantayo nga eksperto iti pagsasaotayo a nanggamulo ken nangbukel ti agdama a maar-aramat nga ortograpiatayo.
Dayta ngarud ti dakesna no kinnayatan ti panagaramid iti ortograpia. Nasayaat laeng koma no bassit laeng ti paggigidiatan ti panangiletra (spelling) kadagiti balikas a naaramat. Ngem iti kaso ni Lopez, nagimbento iti bukodna a pagannurotan nga ad-adda a nangsurot iti maisao a lengguahe ngem iti maisurat wenno pormal. Impasurotna ti bukodna nga ortograpia iti Ortograpiyang Pambansa a di met rumbeng a pagibasaranna.

Pakaisangratan ken Panggep ti Ortograpia
Iti panangbukel ti maysa nga estandardisado nga ortograpia, napateg a maammuan no asino ti agkasapulan iti daytoy ken no ania ti panggep. Kas pagarigan, kasapulan dagiti editor ti Bannawag ti maysa nga estandardisado wenno opisial nga alagaden iti ortograpia ti Ilokano gapu ta kayatda laeng nga agsusurot wenno consistent ti panangusar kadagiti porma, estilo ken pannakaaramat dagiti balikas a maipablaak iti magasin. Maliklikanda no kua ti pannakatikaw dagiti agbasbasa. Dayta ngarud ti immun-unan nga impakat dagiti editor ti Bannawag sipud pay rimmuar ti magasin, nupay makuna ketdi a ni Greg Laconsay ti immuna a nangisurat iti daytoy babaen ti sinuratna nga “Introduction to Iluko Grammar” a nairaman iti librona nga Iluko-English-Tagalog Dictionary nga inruar ti Phoenix Publishing House, Inc. (Q.C.) idi 1993. Uray dagiti editor dagiti nalalatak a warnakan a kas iti New York Times, ken uray dagiti agipabpablaak iti libro, kasapulan ti bukodda nga estandardisado nga alagaden iti ortograpia iti ar-aramatenda a lengguahe.

Agpayso met ketdi nga agsabasabali ti ortograpia ti Ilokano a nailanaden kadatayo iti napalpalabas. Adda dagiti mangibagbaga nga agsublitayo iti panagiletra a kas naisuro kadatayo idi panawen ti Kastila. Daytoy ti panagusar iti “quet” imbes a “ket” wenno “siac” imbes a “siak.” Ngem idi pay a binaliwan dayta ti Bannawag a kas met iti panangbaliw dagiti nagsursurat iti Tagalog ti panagiletrada. Ket dayta nga inaramid ti Bannawag, isu met ti nagibasaran dagiti mannurat, nga adu kadagitoy ti mangisursuro, iti panagsuratda para iti magasin. Ken daytoy met laeng ti sinurot dagiti nagipatarus iti Nasantuan a Biblia iti bersionna a mabasbasatayo ita.
Malaksid iti Bannawag, adda met dagiti indibidual wenno eksperto iti pagsasao nga Ilokano a nagaramid iti bukodda nga ortograpia, ngem saan met unay nga umadayo iti ortograpia ti Bannawag dagiti inaramidda, ta mabalin a maymaysa laeng met ti nagtaudan ti inaramatda a rekursos a nangsukog kadagiti ortograpiada. Ket itoy naudi, kayat met ni Lopez nga ipada iti Ortograpiyang Pambansa ti ortograpia ti Ilokano nga inaramidna. Ngem ti pagdumaan ti inaramid ni Lopez kadagiti immun-unan a nairuar nga ortograpia ti pagsasaotayo, agtaptapaw laeng iti angin ti nangibasaranna kadagiti inkur-itna a pagalagadan.

Segun kada Lenore Grenoble ken Lindsay Whaley iti libroda a  Saving Languages, An introduction to Language Revitalization, uray no kasano ti kinasayud ti ortograpia a naaramid, kas koma no nasurot ti prinsipio ti lingguistika ken adda pagibasaranna a teknikal dagiti naaramat nga alagaden, nagpateg latta met a maawat a dagus daytoy dagiti umili nga agar-aramat iti pagsasao, ken agtultuloy dayta a panagawatda tapno makuna a nasamay ken agpaut dayta nga ortograpia. Kasapulan kano ngarud ti nawaya a pannakibiang no mabalin, dagiti lokal a lider ken nangnangruna dagiti umili iti proseso ti panangbukel ti ortograpia uray pay no makuna nga agsasabali ti ammoda kadagiti alagaden ti panangiletra wenno kinabassit iti ammoda iti lingguistika.

Ti asino man ngarud nga agkurang ti ammona iti pagsasaotayo nga Ilokano wenno adu ti ammona ngem bukbukodanna ti agaramid iti ortograpia, nga awan pay ti mainayonna a bukodna a kontribusion ken reaksion dagiti agus-usar iti pagsasao iti aramidenna, awan ti papananna no di ngilawen ti mabukel nga ortograpia.

Kadagiti ngarud naaramid wenno naisingsingasingen a maaramat nga ortograpia, dakkel ti pangatiwan ti ortograpia ti Bannawag gapu ta agtultuloy daytoy a maipakat babaen ti maipabpablaak a magasin ken agtultuloy pay a mapadur-as gapu iti pannakiraman met dagiti agbasbasa. Ngem saanna kayat a sawen a daytoy ti agbalinen nga estandardisado nga ortograpia para iti sibubukel a komunidad dagiti agar-aramat iti Ilokano.

Ortograpia Para iti MTB-MLE
Panggep met ti DepEd ti maaddaan iti maysa nga estandardisado nga ortograpia ti tunggal pagsasao iti pagilian tapno nasaysayud ti pannakaipakat ti mother-tongue-based multilingual education (MTB-MLE) a panagisuro, kas sagudayen ti Akta Republika 10533 (K to 12 Law). Bigbigen la unay daytoy a kaudian ken makuna a kapapatgan a reporma iti edukasiontayo dagiti nakayanakan a pagsasao dagiti ubbing a kas napateg a mangirubuat iti agtultuloy a panagadalda. Naibilin ngarud ti pannakabukel ti kasapulan nga ortograpia ti pagsasao nga Ilokano, kas maysa kadagiti kangrunaan a regional languages iti pagilian, a maaramat iti panagisuro iti lengguahetayo iti amin a pagadalan iti Amianan a Luzon wenno kadagiti lugar nga Ilokano ti kangrunaan a maar-aramat a lengguahe iti pagtaengan.

Tapno magun-od daytoy a panagkasapulan ti DepEd, ket tapno makasurot payen iti agtultuloy a pannakapadur-as ti nailian a pagsasao (Filipino) babaen ti ad-adda a pannakapasantak metten ti Ilokano a kas regional language, nangbukel ti maysa a komite ti Komisyon ng Wikang Filipino (KWF) babaen ti liderato ni Jose Laderas Santos a nagpaay idi a chairman, tapno mangilungalong iti pannakabukel ti maysa nga Ortograpia a para iti Pagsasao nga Ilokano. Idauluan daytoy nga addang ti komision ni Atty. Concepcion Luis, komisioner ti KWF a mangibagi iti Ilokano.

Ti KWF ti pinusgan ti gobierno a mangipakat, mangukkon, ken mangital-o kadagiti panagsukisok ken panagadal tapno mapadur-as, maiwaras ken mapreserba ti nailian a pagsasao (Filipino) ken dagiti dadduma pay a pagsasao (regional languages) iti pagilian.

Idi Oktubre 2011, kalpasan ti pannakiuman ni Commissioner Luis kadagiti naited kenkuana a nagan dagiti mannurat nga Ilokano a mabalin a makaidatag kenkuana iti ortograpia ti Ilokano, tallo nga ortograpia ti naidatag iti KWF tapno maadal. Umuna, ti ortograpia a sinurat ni Guillermo Concepcion para iti Ilokandia Literary, Historical & Cultural Society ken impatarus iti Ingles ni Samuel Bangloy; Maikadua, ti ortograpia nga insagana ni Gregorio T. Amano, ken ti ortograpia nga ar-aramaten ti Bannawag nga insagana ni Cles B. Rambaud, agdama nga editor ti magasin.

Kas nadlaw ti KWF, bassit ti paggigidiatan dagiti ortograpia. Saan a nakakaskasdaaw daytoy gapu ta dagiti nangisagana, agpapadada met laeng a mannurat ti Bannawag.

Tallo nga editor ti Bannawag ti napusgan a nangamiris kadagiti ortograpia— da Juan S.P. Hidalgo, Jr. (a nangibagi payen iti Pangasinan), Dionisio S. Bulong (a nangibagi payen iti Tanap ti Cagayan), ken ni Rambaud a mismo (a nangibagi iti Ilocos Norte) agsipud ta isu ti agdama nga editor ti Bannawag, ti kakaisuna a magasin iti Ilokano nga awan ressatna nga agipabpablaak kadagiti sinurat iti Ilokano manipud pay idi 1934.

Kinadua ida ni Commissioner Luis (a nangibagi payen iti Cordillera), Francisca S. Nicolas nga agpapaay a direktor ti Panrehiyong Sentro ng Wikang Filipino, ken ti resident linguist ti KWF a ni Leticia Macaraeg.
Naawis pay dagiti mannurat, mangisursuro, ken eksperto iti lengguahe manipud iti nadumaduma a probinsia iti Amianan a pakairamanan da Jim P. Domingo, dagiti kameng ti Bannawag a da Juan Al. Asuncion ken Ariel S. Tabag, Joel B. Manuel, Sherma E. Benosa, Elizabeth B. Madarang-Raquel, Aileen R. Rambaud, Jose A. Bragado, Ricarte A. Agnes, Neyo Mario E. Valdez, RTC Judge Joven F. Costales (ret.), Honor Blanco Cabie, Roy V. Aragon, ken Romana Luis Bitancor nagkomento iti maad-adal nga ortograpia— a nagupgop manipud kadagiti tallo a naidatag nga ortograpia.

Pannakaipablaak ken Konsultasion
Immuna a naidatag ti maad-adal nga ortograpia (a naawagan iti “KWF Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” wenno “Tarabay”) iti kombension ti GUMIL Ilocos Norte idi Disiembre 2011) nga inatendaran met ni Joel Lopez. Mismo a ni Rambaud ti naglektiur maipanggep iti ortograpia ken nangadalanna iti reaksion dagiti nagatendar a kaaduanna ti mangisursuro. Naulit ti patangan iti ortograpia iti pasken manen ti GUMIL Ilocos Norte a “Daniw Ilokandia” a naangay iti Currimao, Ilocos Norte idi Pebrero 2012. Manen, ni met laeng Rambaud ti nangidaulo iti patangan iti ortograpia babaen ti tulong ni Lopez. Dimmar-ay pay ditoy ni Alegria T. Visaya ti MMSU-Batac ken Ernesto Cadiz, mabigbig met a mannurat iti Ilokano, a nangipeksa iti kapanunotanda.

Naidatag met laeng ti nasao a “Tarabay” iti Cagayan— iti Cagayan State University-Sanchez Mira Campus babaen ti tulong ti GUMIL Cagayan, sa iti Kombension Nasional 2012 ti GUMIL Filipinas, ti gunglo dagiti mannurat nga Ilokano iti Filipinas ken ballasiw-taaw a naangay iti Bacnotan, La Union babaen ti panangsangaili ti GUMIL La Union, sa iti Seminar iti Panagsurat iti Iloko (Iluko/Ilokano), nga inesponsoran ti Sir Pelagio Alcantara Development (SPADE) Foundation ken ti Provincial Government ti La Union idi Hunio 2012.

Inted met ti Mariano Marcos State University iti Siudad ti Batac, babaen ti presidente, ni Dr. Miriam E. Pascua, ti bendisionna iti “Tarabay.”

Kalpasan daytoy, naipablaaken ti “Tarabay” iti Bannawag manipud iti bilang daytoy iti Agosto 20, 2012 agingga iti Oktubre 1, 2012.

Naangay ti soft launching ti “Tarabay” iti Siudad ti Baguio idi Disiembre 2012 babaen ti pormal a panangawat ti lokal a gobierno nga idauluan ni Mayor Mauricio Domogan iti baro a programa ti DepEd a MTB-MLE wenno ti panangisuro ti pagsasao nga Ilokano kadagiti pagadalan iti Siudad.

Sa idi Enero 2013 sakbay a nagpakada ni Luis a Komisioner para iti Ilokano iti KWF, rimmuaren iti imprenta ti “Tarabay.”

Napateg dagiti konsultasion a naaramid para iti “Tarabay” ta kas kadagiti dadduma nga establisadon a sistema ti panagsurat kadagiti nadumaduma a pagsasao, kasapulan ti acceptability wenno ti panangawat iti daytoy dagiti nakaisangratanna a mangadal ken agusar iti lengguahe.

Segun ken ni Rambaud, naurnong dagiti feedback manipud kadagiti konsultasion ken lecture series. Ken gapu ta naipablaak daytoy iti Bannawag, adda met ngarud dagiti naiserrek a panangatur kalpasan ti panangitudo kadagitoy dagiti nasiput nga agbasbasa iti magasin. Kalpasanna, naaramid ti maudi a bersion ti ortograpia nga isu met ti inukkon ti Komisyon sa Wikang Filipino (nga isu ti nayalnag iti Siudad ti Baguio) ken nairuar iti imprenta idi Enero 2013.

Kinapudnona, ap-apalan dagiti dadduma a rehion ti kaaddan daytoy a nabukeltayo a “Tarabay,” ta kas kadatayo nga Ilokano, narikut met ti paglaslasatanda a mangisimpa iti bukodda nga ortograpia tapno mayannatup iti baro a sistema ti panagisuro. Ti Cebuano, a maikadua a kangrunaan a lengguahe iti pagilian kalpasan ti Tagalog, awan pay bukodna nga nga opisial nga ortograpia, ket ti ortograpia ti Bisaya magasin, kabsat a magasin ti Bannawag, ti sursurotenda.

Masapul Pay ti Alagaden ti Gramatika
Nupay kasta, saanna a kayat a sawen, a naipaleken iti bato dagiti alagaden iti “Tarabay”— a kas kuna met laeng ni Jose Laderas Santos, agpapaay a Punong Komisyoner ti KWF idi mairuar ti “Tarabay.” Ta kasapulan met a maatur no kasapulan, ngem rumbeng nga aglasat iti proseso nga ituyangto met laeng ti KWF. Nalawag nga awan ti bileg ti sabali a tao, iti ruar ti bileg ti KWF, a mangaramid ti bukodna nga ortograpia ket ibandona lattan iti publiko a daytoy ti opisial nga ortograpia.

Ken maysa, rugi laeng ti pannakabukel ti “Tarabay” a mangpasantak iti pagsasaotayo. Ta uray addan dayta nabukel nga opisial nga ortograpia, masapul met a maisimpa pay ti makunanto met nga estandardisado nga alagaden ti Ilokano grammar. Daytoy ti maysa a nadlaw ni Marie Rose Rabang, dekano ti College of Arts and Sciences iti University of Northern Philippines iti Siudad ti Vigan, iti maysa a panagadalna iti integrasion ti Ilokano iti mass media: ti kaawan ti materiales a para iti gramatika a mabalin a maaramat iti kolehio no bilang ta mairaman nga asignatura ti Ilokano iti kurso a Mass Communication.

Kabayatanna, nangaramid met ti DepEd iti bukodna a tarabay para iti panagisuro iti Ilokano, ti “Agsursuro Tayo nga Agbasa: Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano.” Inlungalong daytoy ti Bureau of Elementary Education a nagpaayan ni Dr. Rosalina Villanesa, focal person ti MTB-MLE iti ahensia, a kas coordinator. Karaman pay a nanggamulo iti nasao a resource material dagiti nagpaay met laeng a validator ti “Tarabay” a kas kada Hidalgo ken Nicolas. Nalaka ngarud nga ibaga a naibasar iti “Tarabay” ti ortograpia nga inaramat ti DepEd iti panangbukelna iti nabukelda a libro, ti “Agsursuro Tayo…” nupay madlaw a saan a na-proofread a nasayaat ti libro, kas madlaw iti paulona a panagsina dagiti balikas nga “agsursuro” ken “tayo” idinto a rumbeng koma nga agsilpo dagitoy, kas maibatay iti “Tarabay.”

Ngem ti nalawag, awan la ketdi ti ammo ni Lopez iti daytoy a “Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” ti DepEd isu a nagaramid lattan iti bukodna nga ortograpia a kasla awan ti naar-aramidan dagiti amongna iti central office. Ti rigatna pay, saan a sinurot ni Lopez ti immuna a surat ni agpapaay idi nga Undersecretary Yolanda Quijano para iti GUMIL Ilocos Norte a ti aprobado ti KWF nga ortograpia (nga isu ti “Tarabay”) ti rumbeng a suroten ti DepEd kadagiti aramidenna a material iti panagisuro.

Ti pay nakakaskasdaaw ditoy, nabaelan ni Lopez a tinikaw dagiti nangangato nga opisial ti DepEd. Ket no agtultuloy ti kayatna, tikawenna met dagiti mangisursuro ken dagiti adalanda nga ubbing.—O

(Naipablaak iti Mayo 26, 2014 a bilang ti Bannawag. Sumaruno: No ania ti nangiduron ken ni Lopez a nagaramid iti bukodna nga ortograpia.)

Maul-ulaw ni Ma’am

NAKAAM-AMAK a panunoten no ania ti mapasamak no agtultuloy nga agsuek ti kalidad ti edukasion iti pagiliantayo. Gapu iti daytoy, saan nga agsarday a suksukisoken ti Departamento ti Edukasion dagiti wagas tapno maaddaan dagiti annaktayo iti “quality education.”

Ket daytoy ti gapuna nga impakatna ti baro a programa, ti Mother Tongue Based-Multilingual Education (MTB-MLE). Kas sagudayen daytoy, mausar ti Mother Tongue wenno ti bukod a pagsasao a pagisuro iti lugar a pakaar-aramatan dayta a pagsasao. Mausar ti bukod a pagsasao a pagisuro iti amin nga asignatura malaksid iti Filpino ken English. Mangrugi daytoy manipud Kindergarten agingga iti Maikatlo a Tukad.

Kadatayo nga Ilokano, kasapulan ngarud nga Ilokano ti usarentayo a pagisuro. Nasayaat la unay. Ti laeng problema, kasanon no ni Ma’am a nupay maysa nga Ilokano ket saan a naruam nga agsao iti Ilokano ta Tagalog met ti us-usarendan idiay balayda?

Mabalin nga iremedio dayta babaen ti panangdutok kadagiti mangisursuro a nalaing nga agsao iti Ilokano a mangisuro manipud iti Kinder agingga iti Grado Tres. Wenno saan, adda met ti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” nga impaulog ti Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) a mabalin a makatulong kadagiti titser nga agkuna a nakalipaten iti bukodda a pagsasao. Adda pay ti Nasantuan a Biblia a mabalinda a pagsursuruan iti umno a pannakaisurat dagiti balikas nga Ilokano. Adda pay ti Bannawag. Maysa pay, adda dagiti maisaysayangkat a seminar a para kadagiti mannursuro sakbay a makaisuroda kadagiti maseknan a tukad.

Ti laeng manen problema ket daytoy: Apay a dagiti naiwaras a Teacher’s Guide ken Learner’s Material manipud iti DepEd ket maisupadi ti pannakaisurat wenno ispelingda no maidasig iti Nasantuan a Biblia, iti Bannawag, ken kadagiti nakaad-adun a libro a nasurat iti Ilokano? Apay ngata a dida sinurot ti “Tarabay” wenno ti ortograpia ti Ilokano a kas impaulog ti KWF?

Nalawag a biddut ti kaaduanna nga ispeling dagitoy a materiales, malaksid pay a biddut ti grammar dagitoy. Ngem apay a naipalubos a naipablaak dagitoy ken isu metten ti maar-aramat a pagisuro ni maestra kadagiti adalanna? No biddut ti isursuro ni Ma’am, ania ngarud ti namnamaentayo kadagiti adalanna? Numona ta no ania ti ibaga ti titser, isu ti ad-adda a patien dagiti ubbing. Ania pay ngarud ti serbi ti MTB-MLE a ti maysa kadagiti panggepna ket mangipaay iti dekalidad nga edukasion?

Patiek nga adu dagiti maul-ulaw ita a mangisursuro. Mabalin nga iti panunotda, biddut ti ispeling ken grammar dagiti materiales a pagal-alaanda iti isursuroda ngem ania ngarud, dagita ti inted dagiti nangatngato ngem isuda-- ket rumbeng laeng a surotenda dagita a naisurat wenno sumurotda iti pagayatan dagiti panguloda.

Kaasi pay dagiti ubbing. (Marlyn G. Del Rosario, Villasis, Pangasinan)


(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 26, 2014 a bilang.) 

Inarak Dagiti Turista

INARAK DAGITI LOKAL KEN GANGGANNAET a turista ti panagpiesta ti probinsia ti Ilocos Norte kas pammadayaw ken panagyaman iti La Virgen Milagrosa a patron ti probinsia. Itay napan a Mayo 10 a tampok ti piesta, nailukat iti publiko ti “Himala sa Buhangin” (festival ti Musika ken Arte) a nakaiparangan ti sabali pay nga arte a gapuanan ni Leeroy New, maysa nga international artist a nangpartuat iti Chrysalis Vessel II, a naaramid manipud kadagiti indigenous materials a kas iti abaka ken kawayan (ngato). Malaksid iti daytoy, adda pay naipatakder iti nalawa a paset ti Paoay Sand Dunes a pagay-ayaman dagiti ubbing nga interactive sculpture park a nabukel manipud kadagiti basura wenno saanen a maus-usar a bambanag (recycled materials) manipud iti Provincial Engineering Office. Paset pay ti parambak ti pannakalukais ti monumento ni Elsa, ti bida iti pelikula a “Himala” nga inakem ni Superstar Nora Aunor, iti maysa a turod a paset met laeng ti Paoay sand dunes, a kalikaguman ni Gobernador Imee R. Marcos a mapagbalin a permanente a parke wenno paset ti maaramid a cinema trail iti Ilocos Norte tapno ad-adu pay ti maawis a bumisita ditoy. Mismo a da Ate Guy (baba a retrato; nakaasul ni Ate Guy) ken ti gobernador ti nangidaulo iti seremonia iti panangimatang ni Gerry Leonardo a nangaramid iti nasao a monumento. (Leilanie G. Adriano)

(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 26, 2014 a bilang.)

Panagingato iti tuision, maestriktuan

Saan a basta maingato ti tuision para kadagiti ginasut a kolehio ken unibersidad iti pagilain iti daytoy umay nga school year. Kuna ti Malakanyang a masapul nga ipatungpal a nasayaat ti Commission on Higher Education (CHED) dagiti pagalagadan sakbay ti pannakaaprobar ti pannakaingato ti tuision kadagiti kolehio tapno maprotektaran dagiti nagannak ken estudiante iti nalabes a pannakaingato ti tuision.

Kuna ni Abigail Valte a pannakangiwat ti Malakanyang, masapul nga adda konsultasion kadagiti estudiante para kadagiti plano a pannakaingato ti tuision.

Naireport a mapan a tallo gasut ken limapulo ket tallo a kolehio ken unibersidad iti Metro Manila ken dadduma pay a rehion ti nangipakaammo iti planoda a mangingato iti tuision ken dadduma pay a bayadan iti tawen pagadalan 2014-2015.

Manamnama a maipakaammo iti arinunos daytoy a bulan ti naaprobaran a nakaingatuan ti tuision.


(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 26, 2014 a bilang.)

Libro ni Rufino Re. Boadilla, nayalnag

Nayalnag itay nabiit ti Ti Maingel iti Amianan: Leyenda Ilocos, kdpy. a baro a libro ni (Ret.) Col. Rufino Re. Boadilla.

Linaon ti libro dagiti pasintawi (leyenda maipanggep iti kabibiag ken pannakigasanggasat ni Tubal), sarita, dandaniw, salaysay, literatura para kadagiti agtutubo, ken dandaniw para kadagiti agtutubo, a nasurat iti Ilokano, Tagalog ken Ingles.

Inedit ni Dr. Rogelio E.S. Tangalin ken dinisenio ni Rainario S. Abuan, maibilang ti libro ni RRB a nabalitokan a tawid para kadagiti sumarsaruno a kaputotan ni Ilokano.

Maibilang a teddek ti GUMIL La Union, maysa a beterano a kameng ti PNP ni Col. Boadilla sakbay nga immakar iti BJMP. Isu ti kaunaan a BJMP Regional Director iti Rehion Uno a nagretiruanna a kas Koronel. Mannurat iti Bannawag ken dadduma pay a pagiwarnak, kalpasan ti panagretirona, nag-Punong Barangay sa kalpasanna, nangisuro iti kolehio, a pagpapaayanna agingga iti agdama. Madama nga ilepleppasna ti doktoradona iti edukasion ken agpapaay pay a presidente ti AFPO ken nag-bise presidente ti GLU. (Eliseo B. Contillo)

(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 26, 2014 a bilang.)

Eleksion ti GMM: Hunio 8

Maangay ti miting ken eleksion ti GUMIL Metro Manila, ti gunglo dagiti mannurat nga Ilokano iti Kamanilaan, iti Lot 5, Block 75, Blue Boz St., Rizal, 1200 Makati City inton Hunio 8, 2014, Domingo, iti alas dies iti bigat, babaen ti panangsangaili da agkaingungot a Martin ken Teresita Rochina, kas impakaammo ni (Ret.) Judge Vivencio S. Baclig, presidente ti gunglo.

Para iti dadduma pay a detalye, umawag iti telepono bilang 654-9102, wenno agteks iti CP bilang 0927-5617827. (A. Serrano)


(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 26, 2014 a bilang.)

MAYO 26, 2014

SARITA
6 Gapu Kenka, Amo
    Edison Tobias

NOBELA
27 Bantay a Bato (8)
     Virginia A. Duldulao
32 Mission: Black Ops (31)
     Norberto D. Bumanglag, Jr.

DANIW
 9 Kalgaw iti Puritac
    Cles B. Rambaud
30 Iti Panagtutudo
   Rhea Rose D. Berroy
48 Dandaniw a Para Ubbing
    Marlyn Del Rosario/ Ernesto S. Dela Fuerte

SALAYSAY
12 Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (2)
    Neyo Mario E. Valdez
40 Agmulatayo iti Kasoy
    Reynaldo E. Andres

KOMIKS
16 Gayang ni Lam-ang (34)
19 Aritosan (84)
21 Miks & Tiks

KOLUM
14 Saludsodem ken ni Apo Hues
15 Dear Doc
31 TIPS
34 Okeyka, Apong
36 Kosina Ilokana
39 Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
42 Padasem Daytoy, Kailian

PAGLINGLINGAYAN
44 Showbiz
46 Thangs You… Kdp.
47 Sinniriban
47 Sapukas
47 Sudoku
47 Agkatawa ti Mayat

DADDUMA PAY
 2 Ti Makunami
 4 Tao, Lugar, Pasamak
10 Siudad ti Vigan: Ikampaniatayo Para iti “New 7 Wonder Cities”
23 Kas Ar-aramaten ti Bannawag: Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano 2012
28 Siled ti Kararag
29 Adda Koma Responsilidad ti Tunggal Ubing
33 Txtm8
35 Kasano a Mailiklik Dagiti Agtutubo iti Bisio?
37 Ti Gasatmo Ita a Lawas
38 Ammuem Pay Dagitoy

Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (1)

MANIPUD ITI EDITOR: Dandani manen aglukat dagiti klase ket agingga ita, adu dagiti mangisursuro manipud iti Kinder agingga iti Grado Tres iti Rehion 1 ken 2 ti matiktikaw no ania a talaga ti surotenda nga ortograpia ken gramatika ti Ilokano, ti kangrunaan a lengguahe nga usarenda iti panagisuroda. Panggep daytoy a serye ti salaysay a lawlawagan daytoy a pakaseknan tapno matulongan dagiti maseknan nga agdesision no ania ti rumbeng a masurot. Kinapudnona, saan laeng a dagiti adda iti akademia ken dagiti eksperto iti lengguahe ti rumbeng a makipaset iti daytoy a patangan; nangnangruna koma pay dagiti nagannak ta dagiti babassit pay nga annakda ti maparaburan no di man maisagmak iti ania man a pangngeddeng nga ipaulog dagiti nataengan.

Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano?
Ni NEYO MARIO E. VALDEZ


(Umuna iti Uppat a Paset)
INDAULUAN ti Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ti pannakailungalong ti “Kur-it ken Kurditan,” maysa a nailian a komperensia a mainaig iti lengguahe ken literatura dagiti Ilokano iti University of Northern Philippines, Siudad ti Vigan, itay maudi a lawas ti Abril.

Maysa a paset ti komperensia ti pannakataming ti ortograpia ti Ilokano. Imbagian ni Sherma E. Benosa dagiti mannurat para iti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano” (Tarabay) nga inruar ti KWF idi 2012. Sinalakniban met ni Joel Lopez, OIC, Asst. Schools Division Superintendent, Division of Ilocos Norte, ti inaramidna nga “Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano.” Kas sagudayen ti panggep pay ti komperensia a mataming dagiti isyu ken panagbalbaliw iti lengguahe, naparnuay ngarud ti debate no ania kadagiti dua nga ortograpia a naidatag ti rumbeng a masurot wenno agbalin a pagibasaran iti panagisuro iti Mother Tongue Based Multilingual Education (MTB-MLE) ti DepEd.

Ipilpilit ni Lopez a ti sinuratna nga ortograpia ti rumbeng nga aramaten iti eskuela ta maibatay daytoy iti pammilin ti Department of Education (DepEd) idi napan a tawen (DepEd Order No. 34 s. 2013), ta iti panangawatna, rumbeng nga aramaten (ngem iti naisurat iti Filipino a pammilin ni Sek. Armin Luistro, nakalanad laeng ti “maaring gamitin”) dagiti dadduma a lengguahe ti “Binagong Gabay sa Ortograpiya ng Wikang Filipino” nga inruar ti KWF.

Segun kenkuana, ti inaramidna nga ortograpia ti inaprobaran ti DepEd ken ti KWF a maaramat a resource material para iti panagisuro iti Ilokano iti klasrum. Ngem malaksid iti ipakpakita nga aksion ken isawsawang ti liderato ti Division of City Schools ti Siudad ti Laoag a mangkankanunong ken ni Lopez, awan met ti nabatad nga ebidensia a maipakitana nga inanamongan daytoy ti DepEd Central Office wenno ti KWF.

“Saan Pay a Mabalin a Mausar”
Maipalagip nga idi 2012, wenno damo nga inruar ni Lopez ti inaramidna a pampleto ti bukodna nga ortograpia, napasabtan daytoy iti nakaro a panangkontra dagiti grupo dagiti mannurat, eksperto iti lengguahe, ken edukador kadagiti nadumaduma a probinsia. Ngem segun ken ni agpapaay idi DepEd Undersecretary Yolanda Quijano iti suratna ken ni Elizabeth M. Raquel, presidente ti GUMIL Ilocos Norte (GIN), mainaig iti position paper nga indatag ti gunglo, ti laeng ortograpia nga aprobado ti KWF ti rumbeng a suroten ti DepEd a kas opisial a pagibasaran iti panagisuro. Kadagita a panawen ken uray agingga ita, ti laeng “Tarabay” ti aprobado ti KWF nga ortograpia iti Ilokano.

Segun met ken ni Virgilio S. Almario, chairman ti KWF, saan pay a mabalin nga usaren ti pampleto nga insagana ni Lopez ta rumbeng a mapagsasaritaan daytoy a naimbag ken idalan iti umno a proseso. Sungbat daytoy ni Almario kadagiti protest paper a naipasabet kenkuana iti yaatendarna iti kombension ti GIN idi Enero iti daytoy a tawen. Inlawlawagna a saan a desision ti KWF ti pannakaipablaak ti nasao a pampleto ken sa laeng mabalin nga usaren daytoy no anamongan ti kaaduan.

Isu a nakakaskasdaaw no apay nga agingga ita, ipilpilit da Lopez ken Cecilia Pacis-Aribuabo, Schools Division Superintendent ti Siudad ti Laoag, a ti inaramid ni Lopez nga ortograpia ti masurot. Umuna, awan ti direkta nga ibagbaga ti DepEd a masurot ti kayat da Lopez ken Aribuabo (kasta met nga awan ti direkta nga ibagbaga ti KWF nga aprobadoda ti pampleto ni Lopez). Naammuan pay babaen ti surat ni Quijano ken ni Raquel, nga indatag ni Aribuabo ti ortograpia ni Lopez iti Central Office iti DepEd tapno adalen ti Instructional Materials Secretariat (ICMS). Ngem agingga kadagitoy nga aldaw, segun iti maysa nga opisial iti Basic Elementary Education (BEE) iti Central Office, awan pay ti inruar ti ICMS a pangngeddeng mainaig iti daytoy. Agingga ngarud nga awan, agtalinaed ti “Tarabay” a kas opisial ken aprobado ti KWF nga ortograpia ti pagsasaotayo.

Maikadua, di rumbeng a ti kayat da Lopez ken Aribuabo ti masurot ta saan a naglasat ti ortograpia ni Lopez iti konsultasion kadagiti maseknan nga stakeholder. Nalawag nga awan ti konsultasion ta sa laeng naammuan ti kaadda dayta nga ortograpia idi maibumbunongen tapno usaren dagiti pagadalan. Ken di rumbeng nga inaknakeman da Lopez ken Aribuabo ti pannakaaramid ti material a mausar kadagiti dadduma a probinsia nga awan ti autoridad nga ipapaay ti Central Office.

Addan “Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” ti DepEd
Karkardayo daytoy ti inlanad ni Lopez iti pampletona a naiwaras kadagiti mangisursuro iti uneg ken ruar iti Ilocos Norte nga opisial nga adaptaren ti DepEd ti inaramidna nga ortograpia. Inlanadna pay iti pampletona ti adres ti Curriculum Department Division ti BEE ken ti ICMS, ngem segun iti maysa nga opisial ti BEE, awan kano ti pammalubos ti BEE ken ni Lopez nga aramidenna daytoy.

Mabalin a daytoy ti nakatikawan dagiti mamaestra (nga immun-unan a nagaramat iti pampleto ni Lopez) gapu iti ibagbaga ni Lopez nga adda pammalubos ti DepEd Central Office a maaramat ti bukodna nga ortograpia. Ngem awan met ti maipakitana a direkta a komunikasion a naawatna wenno naiwaras man laeng a pammilin manipud iti Central Office kadagiti Division Office iti Rehion 1 ken 2 a mangibagbaga a kasta.

Maysa pay, addan inruar ti DepEd ICMS a pagibasaran a libro a napauluan iti “Agsursuro Tayo nga Agbasa: Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano” idi 2013. Ket pagsayaatanna, naibasar iti “Tarabay” ti naaramat nga ortograpia ti libro. Ket segun iti BEE, daytoy ti opisial a material nga inruar ti ahensia a para kadagiti mangisursuro iti Ilokano a kas pagibasaran. Idinto nga addan dayta a naiwaras manipud iti Central Office, di rumbeng nga iwalin lattan da Lopez ken Aribuabo daytoy ket mausar ti inaramid ni Lopez a pampleto.
Mainayon pay ditoy nga inlanad ni Lopez iti pampletona a ti linaon ti pampleto ket pinasingkedan ni Purificacion Delima, Komisioner ti KWF para iti Ilokano, a naipasurot ti ortograpia ni Lopez iti Pambansang Ortograpiya (Wikang Filipino). Ngem dayta laeng met ti nalawag ditoy, a naibasar iti nailian nga ortograpia ti inaramidna (a no mabalin, di met kasapulan nga agsadag dita ti ortograpiatayo). Ngem uray balibaliktadentayo a kitaen ti pampleto, awan met ti imbagana ditoy nga “aprobado” ti KWF ti bukod nga ortograpia ni Lopez. Ken awan ti bileg ni Delima a mangibaga iti kasta ta adda ngarud daytan immun-unan a “Tarabay” nga inaprobaran ti KWF.

Nagar-arikap iti Rasonna
No ragupentayo ngarud ti isyu, nabatad nga awan ti pagbatbatayan a linteg ken pagalagadan, saan a naglasat ti naiget a panagadal ken diskusion a kas iti dadduma nga ortograpia ti pagilian, ken makatikaw laeng ti inaramid ni Lopez nga ortograpia. Ti nakakatkatawa ditoy, ipilpilit ni Lopez a ti DepEd Order 34 (ti nangaramatan ni Sek. Luistro dagiti balikas a “maaring gamitin”) ti nagibasaranna kadagiti addangna.
Kinapudnona, sakbayna daytoy a pammilin ti ahensia, immun-unan nga inruar ni Lopez ti kontrobersial nga ortograpiana, ket idi addan maarikapna a rason kalpasan ti adu a reklamoda kenkuana, rinebisarna ti pampletona ket kalpasanna, ibagbaganan a naibasar daytoy iti DepEd Order No. 34 s. 2103. Maysa la ketdi nga “afterthought,” wenno kellaat lattan a napanunotna a rason tapno maipasurot ti nalpasen a pasamak, ti impakat ni Lopez. (Daytoy ti rason no apay a naglaned ti isyu nga iti impagarup dagiti kontra, nalpasen ti isyu ngem gayam adda nasirip ni Lopez nga irasonna iti kaawan ti maipakitana nga ebidensia agingga ita iti bilegna nga agaramid iti ortograpia para kadagiti amin nga Ilokano).

Ken uray pay koma no saan a nagar-arikap iti rason, di rumbeng nga aramaten ni Lopez ti DepEd Order ta saan a “self-executory” daytoy, wenno awan ti dagus ken direkta a pammilin nga aramiden ti maysa a banag, ta kasapulan pay met ti kasarunona a nabatad a bilin a mangipakat iti ipekpeksa dagiti probision. No basaentayo a nasayaat ti pammilin, ipakpakaammo laeng ni Luistro nga addan dayta a Pambansang Ortograpiya (isu met laeng ti Wikang Filipino) a “mabalin” a pagibasaran dagiti dadduma pay nga ortograpia ti pagilian (kinapudnona, awan ti nalawag nga ibilbilin ti pammilin no di ket mangipakpakaammo laeng kadagiti maseknan ti pannakabukel ti nailian nga ortograpia wenno ti ortograpia ti pagsasao a Filipino). Ket no kayat met laeng nga ibilin ti Sekretario nga aramaten ti Pambansang Ortograpiya dagiti Ilokano iti panangbukelda iti ortograpiada, masapul ti maysa nga espesipiko a memo wenno pammilin nga aggapu kenkuana. Ti rigatna, addan madadaan nga opisial nga ortograpia ti Ilokano, nga isu ti “Tarabay,” isu a saanen a kasapulan ti maysa pay a pammilin.

No ipapilit ni Lopez ti rasonna (ti panangsurotna iti DO 34), maysa laeng ngarud a papel ti pampletona a mabalin lattan nga ipaigid, ken saan koman a rumbeng a pagpapatangan pay, iti ruar iti sakup ti bileg da Lopez ken Aribuabo. Idi damo nga inruar ni Lopez ti umuna a bersion ti pampletona, naipaigid latta koman daytoy gapu ta mangtikaw laeng kadagiti agusar.

Ania a Saan a Naglasat iti Panagsukisok?
Malaksid iti proseso ti panangaramid ni Lopez iti ortograpia, dakkel pay a pangkontraan dagiti mannurat ken eksperto iti lengguahe ti panangbaliw ni Lopez iti annuroten iti panagaramat kadagiti artikulo nga “a” ken “nga.”

Segun ken ni Lopez, dagiti laeng kano mannurat ti agar-aramat kadagitoy nga annuroten. Ngem asino kadi ti mangsurat kadagiti material a pagibasaran iti annuroten iti gramatika ti lengguahetayo no di dagiti met laeng mannurat, ken karamanen dagiti eksperto? Kinunana pay a saan a naglasat iti panagsukisok dagiti annuroten dagiti mannurat isu a kasapulan a baliwanna dagitoy.

Kayatna a sawen, awan ti ammona kadagiti sinurat a diksionario wenno grammar da Father Morice Vanoverbergh, Greg Laconsay, Father Gelade, Nicholas L. Rosal, Carl Rubino, Aurelio Agcaoili, Rafael Alimbuyuguen, dagiti Biblia a naipatarus iti pagsasaotayo, ti immun-una nga inruar ti DepEd a “Tarabay iti Panagisuro,” ken ti mismo a komite a binukel ti KWF a nangsurat iti “Tarabay,” ta amin dagiti sinuratda, naglasat iti panagsukisok ken umisu a lugar a pagpapatangan. Amin dagitoy, naibasar iti agdama a maus-usar nga annuroten iti estilo, estruktura, konsepto ti Ilokano—wenno ti ar-aramaten ti kaaduan a mannurat iti Ilokano kadagiti agdama a warnakan ken dadduma pay a pagbasaan iti Ilokano a kas iti Bannawag ken dagiti lokal a diario a kas iti Ilocos Times. Agsipud ta ti nasao nga annuroten ti ad-adda ken ad-adu a maar-aramat kadagiti sinurat iti Ilokano, nangipaay dagitoy iti kasapulan a balabala para iti pannakapasantak ken modernisasion ti pagsasaotayo, ta kas iti annuroten iti English ken dadduma pay a pagsasao, naglasat daytoy iti napaut no di man narikut a proseso, saan ketdi a naglasat iti interpretasion laeng iti maysa a pammilin ti DepEd wenno kinnayatan, kunatayo man laengen, a kas iti impakat ni Lopez.

Nasayaat ngarud met a saludsoden ken ni Lopez: Naglasat kadi met iti naiget a panagsukisok ken konsultasion ti inaramidna a pagannurotan iti Ilokano? Inlanadna iti sinuratna nga “Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano Ken Dadduma Pay” a nangtaminganna iti kunana nga umno a pannakaaramat dagiti artikulo nga “a” ken “nga” malaksid pay iti sabsabali, a nagpaay a consultant-na ditoy da Ricardo Ma. Duran-Nolasco (maysa a Bikolano), Aribuabo ken Rosario R. Lamug ken kunana a nayuman pay daytoy kadagiti “academicians/linguists, Ilokano writers, early literacy teachers.” Mabatitayo nga agmalmalanga no pudno dayta a kinunana.

Maysa pay a rason ti panangbaliw ni Lopez iti pagannurotan iti gramatika ti kinarigat kano daytoy a suroten dagiti tattao. Natural, sabali ti panangisao (conversational) ken ti panagsurat (formal, ngarud adda surotenna nga alagaden). Kas maysa a mangisursuro, ammona koma ti pagdudumaan dagitoy iti agpang ti gramatika.
Kunana pay a marigatan dagiti ubbing a mangsurot kadagiti alagaden isu a bay-antayo lattan dagiti ubbing nga agusar iti kaykayatda. No kasta ti prinsipiona nga agisuro wenno mangisuro kadagiti mangisursuro iti aramidenda, dadaelenna la ketdi ti panagadal dagiti ubbing iti bukodtayo a pagsasao. Saantayo koma nga isuro ti di umno kadagiti ubbing ta narigatton a maatur daytoy. No yarigtayo koma iti adigi ti pamuonan nga edukasion, no inanay daytoy, ania ti namnamaem a mapasamak iti tinapaya dayta nga adigi?

Madadael la ketdi ti kangrunaan a panggep ti MTB-MLE a mangpasantak iti nakayanakan a pagsasao. Sumiasi ti kayat ni Lopez iti prinsipio a ti pannakaaramat ti Ilokano iti edukasion ket mangpabaknang ken mangtaripato iti daytoy a lengguahe.

Saan nga Awan ti Naganab
Kuna pay ni Lopez a dagiti laeng met mannurat ti agar-aramat iti annuroten iti panagusar iti Ilokano. Ngem asino ngarud koma ti pagibasaran pay a sabali? Segun ken ni Agcaoili iti sinuratna nga artikulo a “The Ilokano Language: History, Culture and Structure” nga iti kaawan ti maysa grupo wenno komite a mangtaming iti estandardisasion ti pagsasaotayo, agari la ketdi ti porma ti literatura a kas pagibasaran, a kas met laeng dagiti dadduma a lengguahe iti lubong, uray pay makuna nga artipisial laeng ti porma. Ket gapu ta ad-adda nga agpaut ti porma ti literatura ngem ti porma a maisao, agtalinaed met ngarud dagiti pagannurotan nga inadaptaren dagiti mannurat.

Daytoy koma ti rumbeng a maanag ni Aribuabo, a maysa met a mannurat ti Bannawag. Tinallikudanna dagiti naadalna nga annuroten ti pagsasaotayo iti ayatna laeng a mangkanunong iti pagayatan ti taona (idi) a ni Lopez.

Kunkuna ngarud dagiti dadduma a nagatendar iti “Kur-it ken Kurditan” iti Vigan nga awan kano met ti naibagbaga no ania ti rumbeng a masurot. Ngem awan ti rumbeng a pakatikawan, ta idinto a di met imbaga ni Almario no ania ti masurot, ti status quo wenno ti agdama a pagannurotan ti rumbeng a masurot. Kinapudnona, nausar laeng ti komperensia tapno malawlawagan dagiti isyu saan a tapno alaenda daytoy a gundaway a mangeddeng, iti biang ti KWF ken ti DepEd. Ngem iti kaawan a pangngeddeng ti KWF ken ti DepEd para iti baro nga ortograpia nga ididiaya ni Lopez, nalawag a ti “Tarabay” ti agtaltalinaed nga opisial nga ortograpia ti KWF, a kas kuna met laeng ti DepEd a rumbeng a masurot iti panagisuro iti Ilokano iti eskuela.

Ken saan met a rimmuar lattan ti “Tarabay” a naggapu iti maymaysa a tao ta naglasat daytoy iti dua a tawen a konsultasion ken naaramat ti adu a panagsukisok ken patangan dagiti nadumaduma nga institusion a mainaig iti lengguahe tapno mabukel daytoy.

(Naipablaak iti Mayo 19, 2014 a bilang ti Bannawag. Sumaruno: no kasano a nasurat ti “Tarabay” ti KWF.)

Dagiti Kandidata iti Miss Earth Philippines

DAGITI KANDIDATA ITI MISS EARTH PHILIPPINES a kinaragup ni Gobernador Ryan Luis Singson ti Ilocos Sur kabayatan ti photo session a naangay iti Cabugao Beach Resort, Cabugao Ilocos Sur. Napili dagiti mangimatmaton iti daytoy a pasalip ti Ilocos Sur tapno matulonganda ti Siudad ti Vigan a maitandudo a kas maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan a siudad iti entero a lubong (New 7 Wonder Cities). (RICARDO P. RAGUINI)


(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 19, 2014 a bilang.)

Board meeting ti GF: Hunio 1

Maangay ti maika-5 a board meeting ti GUMIL Filipinas, ti gunglo dagiti mannurat nga Ilokano iti Filipinas ken ballasiw taaw inton Hunio 1, 2014 iti 53-A Hernando Ave., Laoag City babaen ti panangsangaili ti GUMIL Ilocos Norte ken ti presidente daytoy a ni Elizabeth Madarang-Raquel, segun ken ni Arthur P. Urata, Sr., presidente ti gunglo.

Maigunamgunam ti yaatendar dagiti amin a kameng ti Hunta Direktiba ti GF, ken dagiti presidente dagiti nadumaduma a chapter ti GUMIL Filipinas.

Para iti dadduma pay nga impormasion, makiuman ken ni GF Sekretario-Heneral Roy V. Aragon iti selpon 0927-794-2327. (REA)


(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 19, 2014 a bilang.)

Inna iti Filipinas, di unay mataripato

No iti kinasayaat ti kasasaad dagiti inna iti maysa a pagilian ti pagsasaritaan, adda ti Filipinas iti maika-105 a puesto iti kadagupan dagiti 178 a pagilian iti lubong; a ti Finland ti adda iti kangatuan a puesto idinto nga adda iti kababaan a puesto ti Somalia.

Daytoy ti impalgak ti international aid organization a Save the Children itay lawasna iti inruarna a 15th annual State of the World’s Mothers Report.

Kangrunaan a nakaibabaan ti ranggo ti Filipinas ti nakaddidillaw a nakurang a pannakataripato dagiti inna kalpasan ti didigra, kas ipaneknek ti kasasaad dagiti inna iti Leyte ken dadduma pay a lugar a dinidigra ni Bagyo Yolanda.

Kinuna ni Ned Olney, direktor ti Save the Children iti Filipinas, a bimmaba iti lima a ranggo ti Filipinas iti napalabas a 15 a tawen.

Innayonna a napateg a pagrukodan ti kasasaad ti sibubukel a pagilian ti kasasaad dagiti inna. Dayta ti gapuna a tinawen nga iruarda ti reportda maipanggep iti daytoy.

Adda lima a pakarukodan ti kinasayaat ti kasasaad dagiti inna iti maysa a pagilian: kinatalged ti ina nga agsikog ken agpasngay, ti kaadu dagiti matay nga ubbing nga agtawen iti nababbaba ngem lima, kangato ti nagun-od nga adal ti ina, ti kinarang-ay ti pagilian, ken ti pannakipaset dagiti babbai iti pannakaituray ti pagilian.


(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 19, 2014 a bilang.)

MAYO 19, 2014

SARITA
6 Kalding
   Marichel E. Suguitan

NOBELA
26 Bantay a Bato (7)
     Virginia A. Duldulao
30 Mission: Black Ops (30)
     Norberto D. Bumanglag, Jr.

DANIW
4 Dandaniw a Para Ubbing
   Roselyn C. Campano/ Jobert M. Pacnis
15 Agmawmaw Met ti Ayat
     Linda T. Lingbaoan
28 Iti Sidong ti Sipnget
     Jake F. Ilac

SALAYSAY
10 Kastoy Gayam ti Singapore
     Aileen R. Rambaud
12 Ania ti Surotentayo nga Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano? (1)
    Neyo Mario E. Valdez
24 Modelo Daytoy a Pamilia ti Polis
     Djuna R. Alcantara
40 Napintas a Pagabayen ti Repolio ken Kamatis
    Reynaldo E. Andres

KOMIKS
17 Gayang ni Lam-ang (33)
20 Aritosan (83)
22 Miks & Tiks

KOLUM
14 Saludsodem ken ni Apo Hues
16 Dear Doc
32 Okeyka, Apong
34 TIPS
37 Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
38 Kosina Ilokana
42 Padasem Daytoy, Kailian

PAGLINGLINGAYAN
44 Showbiz
46 Its’s Back! Kdp.
47 Sinniriban
47 Sapukas
47 Sudoku
47 Agkatawa ti Mayat

DADDUMA PAY
 2 Ti Makunami
27 Siled ti Kararag
29 Dagiti Mabalin nga Aramiden da Sir ken Ma’am iti Bakasion
31 Txtm8
33 Ania, Dinak Kabuteng?
35 Ti Gasatmo Ita a Lawas
36 Ammuem Pay Dagitoy
39 Dagiti Biddut a Mabalin a Liklikan ti Mangisursuro
48 Tao, Lugar, Pasamak

Biag ti Agmulmula iti Tabako

BIAG TI AGMULMULA ITI TABAKO. Am-amirisen ni mannalon Ryan Hupana dagiti nagangon a bulong ti tabako a Burley no mabalinnan nga ilako dagitoy. Nalawa a paset ti Manaoag, Pangasinan ti mamulmulaan iti tabako a Burley, kas nayon a panguartaan dagiti mannalon iti kalgaw. (ZALDY COMANDA)


(Naipablakak iti Bannawag, Mayo 12, 2014 a bilang.)

Libre nga ‘animation training,’ maidiaya kadagiti OSY a Filipino

Nagpirma iti katulagan itay nabiit ti Technical Education and Skills Development Authority (TESDA) ken ti Animation Council of the Philippines, Inc. (ACPI) para iti libre a panagsanay dagiti out-of-school youth a Filipino iti computer graphics ken dadduma pay a mainaig iti animation.

Sakupen ti panagsanay dagitoy: Animation National Certificate (NC) II, Digital Animation NC III, ken 3D Animation NC III.

Mangipaay ti TESDA iti P8-milion para iti magasto dagiti mapili nga agadal.
Kadagiti interesado iti libre nga animation training, makiuman iti kaasitgan nga opisina ti TESDA.


(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 12, 2014 a bilang.)

Laoag, inyalatna ti ‘Cleanest, Safest and Greenest Award’

Kadagupan dagiti component cities iti Region I, inyalat ti Siudad ti Laoag ti umuna a puesto iti 2013 Search for the Cleanest, Safest, and Greenest City.

Mainaig itoy, impeksa ni Laoag City Mayor Chevylle V. Fariñas ti ragsakna iti nagun-od ti siudad ken nagyaman kadagiti umili ken opisial lokal ti siudad iti tulongna iti pannakayalatda iti nasao a pammadayaw.

Ni met Laoag City Councilor Mikey Fariñas ti nangawat iti pammadayaw iti seremonia a naangay iti Siudad ti San Fernando.

Kinuna ni Mayor Fariñas a ti kasasaad ti urnos ken talna iti siudad, a maaw-awagan pay iti “Sunshine City,” ti maysa kadagiti kadakkelan a nakaigapuan ti panangyalat iti nasao a pammadayaw.

“Ipagpannakkelmi ti kinapudno a kadagupan dagiti siudad iti rehion, ti Siudad ti Laoag ti kababaan iti bilang dagiti maar-aramid a krimen. Ita, aramidenmi ti amin tapno maibaba pay dayta tapno mapagtalinaedmi ti nasao nga award itoy a tawen,” innayon ti ina ti siudad.

Malagip a nagun-od ti Siudad ti Laoag ti Hall of Fame iti nasao a search iti rehion idi 2002.

Ti Regional Development Council (RDC) ti mangilunglungalong iti Search for the Cleanest, Safest, and Greenest City iti Rehion I kas panangitantudo iti pannakasaluad ti aglawlaw.

Dagiti pagrukodan iti panagpili: environmental management, 75%, ken public safety, ken peace and order, 25%. (Freddie G. Lazaro)

(Naipablaak iti Bannawag, Mayo 12, 2014 a bilang.)